Ông Björn Alexander Düben, trợ lý giáo sư người Đức tại Trường Ngoại giao Công chúng thuộc Đại học Cát Lâm, đã bị cách chức một cách bí ẩn và được yêu cầu rời khỏi Trung Quốc sau 9 năm làm việc sau khi ông trả lời phỏng vấn Đài Tiếng nói Hoa Kỳ (VOA). Việc sa thải này nêu bật những hạn chế nghiêm trọng đối với quyền tự do ngôn luận do Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) áp đặt.
Những rắc rối của ông Düben bắt đầu ngay sau khi ông bình luận về chuyến thăm châu Âu của nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình trong một bài báo do đài VOA đăng tải hôm 11 tháng 5 năm nay. Ngày hôm sau, ông nhận được một tin nhắn WeChat từ trường đại học, trong đó có nội dung: “Mọi người đều biết rằng các trường cao đẳng, đại học phải chịu trách nhiệm về mọi hình thức phỏng vấn với truyền thông trong và ngoài nước.” Thông điệp này ám chỉ tính chất nhạy cảm trong những bình luận của ông liên quan đến giới lãnh đạo Trung Quốc.
Vào ngày 15 tháng 5, ông Düben được thông báo rằng các lớp dạy trong ngày của ông ấy đã bị đình chỉ không còn phòng để lên lớp. Ngay sau đó, một đồng nghiệp thông báo với ông rằng không chỉ các lớp học của ông bị hủy vô thời hạn mà công việc của ông cũng bị chấm dứt, nêu lên quyết định của “các thẩm quyền cấp trên”. Ông Düben cũng được thông báo rằng visa Nhân tài Trung Quốc, có thời hạn đến năm 2033, sẽ bị hủy trừ khi ông chọn từ chức hoặc đối mặt với một cuộc điều tra kỷ luật, cả hai điều này đều có thể dẫn đến việc ông bị sa thải.
Cảm thấy bị dồn vào chân tường và lo sợ hậu quả từ việc phản đối quyết định này, ông Düben quyết định từ chức. Sau khi từ chức, ông được thông báo có thể giữ lại visa nhưng phải rời Trung Quốc trước ngày 30 tháng 5 và sẽ bị cấm tái nhập cảnh vào nước này. Người quản lý trường đại học chỉ ra rằng đây là những chỉ dẫn từ “cấp trên”, không cho phép có chỗ cho việc thương lượng.
Sự kiện này không phải là lần đầu tiên ông Düben bước vào lĩnh vực bình luận trên các phương tiện truyền thông. Trong nhiều năm, ông thường xuyên cung cấp những hiểu biết sâu sắc về các chủ đề nhạy cảm liên quan đến chính sách đối ngoại của Trung Quốc cho nhiều cơ quan báo chí quốc tế, bao gồm Reuters và The Diplomat, một tạp chí thời sự. Tuy nhiên, những bình luận của ông về chuyến thăm của ông Tập Cận Bình, mặc dù có bản chất tương tự như bình luận trước đó của ông, nhưng đã gây ra những hậu quả chưa từng có, có thể do tình hình chính trị nhạy cảm ngày càng gia tăng ở Trung Quốc hiện nay.
Ông Eric, không cho biết họ, là cựu đặc vụ của Cục An ninh Chính trị thuộc Bộ Công an Trung Quốc, người đã trốn sang Úc. Ông làm sáng tỏ những phản ứng nội bộ có thể xảy ra đối với bình luận của ông Düben. Ông cho rằng những tuyên bố như vậy có thể bị chính quyền Trung Quốc coi là xúc phạm, đặc biệt nếu họ cho rằng chúng phá hoại hình ảnh của ĐCSTQ hoặc các nhà lãnh đạo của đảng. Ông Eric giải thích: “Sau khi bài báo đăng lên, bất kỳ ai nhìn thấy nó, chẳng hạn như phóng viên truyền thông Trung Quốc ở nước ngoài hoặc các quan chức khác, đều có thể báo cáo ý kiến dư luận liên quan đến người lãnh đạo số một lên cấp trên của họ… Các lãnh đạo cấp cao của cấp trên sẽ cho rằng tình hình nghiêm trọng và tiến hành các biện pháp đối phó, chẳng hạn như quyết định trục xuất người được đề cập trong bài báo ra khỏi nước.”
Hơn nữa, ông Düben bình luận về cuộc chiến tranh Nga-Ukraine trong bài báo của VOA, lưu ý rằng “Nga từ lâu đã thiếu đạn dược cơ bản, nhưng hiện nay nhiều lỗ hổng cung cấp đã được lấp đầy” và “Nga hiện cần hầu hết các bộ phận mà Trung Quốc có thể cung cấp nhưng rất khó để theo dõi các bộ phận có công dụng kép cụ thể.” “Nếu không phải sự thật, chính phủ Trung Quốc sẽ cho rằng đó là sự dàn dựng, bôi nhọ, và sự tức giận bị qui trách sai có thể dễ dàng dẫn đến trả thù. Nếu đúng, một phụ tá giáo sư bình thường làm sao có thể đi đến kết luận này?”
Các điều kiện trong hợp đồng lao động của ông Düben tại Đại học Cát Lâm trong đó có bắt buộc phải tuân thủ chủ quyền và trật tự xã hội của Trung Quốc, đồng thời cấm mọi hoạt động có thể phá vỡ các chuẩn mực học thuật hoặc tư tưởng. Những điều khoản mơ hồ này có thể đã được sử dụng để chống lại ông, ảnh hưởng đến địa vị pháp lý của ông và làm phức tạp thêm bất kỳ biện pháp bào chữa nào mà ông có thể đưa ra trong một thách thức pháp lý chống lại việc sa thải ông.
Bà Erika Staffas Edström, nhà phân tích tại Trung tâm Trung Quốc Quốc gia Thụy Điển tại Viện Quan hệ Quốc tế Thụy Điển, đã bình luận về những tác động rộng lớn hơn của những sự kiện như vậy. Bà nói với VOA: “Rõ ràng là Đảng Cộng sản Trung Quốc đã tăng cường nỗ lực củng cố kiểm soát diễn ngôn và thông tin toàn cầu trong những năm gần đây. Tuy nhiên, còn quá sớm để nói liệu vụ việc cụ thể này có phải là một bước đi khác của Đảng Cộng sản Trung Quốc tăng cường kiểm soát quyền tự do ngôn luận hay không”.
Nhìn chung, trường hợp của ông Düben cho thấy những thách thức ngày càng tăng mà các học giả nước ngoài phải đối mặt ở Trung Quốc, nơi sự nhạy cảm về chính trị có thể gây ra những phản ứng gay gắt từ chính quyền, dẫn đến kiểm duyệt và đàn áp tự do học thuật. Vụ việc này không chỉ ảnh hưởng đến ông Düben mà còn là lời cảnh báo cho cộng đồng học thuật và ngoại giao quốc tế về những rủi ro giao tiếp với những cuộc thảo luận liên hệ đến cảnh quan chính trị của Trung Quốc.
Diễn đàn