Mỹ càng vận động các nước đông nam Á tránh xa Trung Quốc chừng nào thì càng có nguy cơ bị phản tác dụng và khiến các nước này rời xa Mỹ nhiều chừng đó, một phúc trình vừa được công bố của Viện Brookings, viện nghiên cứu chính trị và chiến lược hàng đầu ở thủ đô Washington, cho biết.
Thay vào đó, phúc trình đề xuất chính quyền Mỹ nên hợp tác với các nước trong khu vực trên cơ sở đáp ứng lợi ích của họ thay vì lôi kéo họ cho lợi ích của Mỹ. Ngoài ra, Washington cũng cần tăng cường can dự, thay vì đối đầu, với Bắc Kinh để cùng giải quyết các vấn đề toàn cầu và khu vực trong khi phải có lập trường cứng rắn mỗi khi Bắc Kinh bất chấp luật pháp quốc tế, vi phạm nhân quyền hay có hành vi thương mại không công bằng.
Một học giả nói với VOA rằng chính sách ‘Nước Mỹ trên hết’ của Tổng thống Mỹ Donald Trump càng làm cho vị thế của Mỹ thêm suy yếu trước Trung Quốc trong khu vực.
Ảnh hưởng kinh tế
Lý do mà các nước đông nam Á không thể lựa chọn giữa Mỹ và Trung Quốc là ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc trong khu vực vốn đã vượt xa và ngày càng bỏ xa Mỹ, báo cáo cho biết.
Phúc trình dẫn một cuộc khảo sát do Viện Nghiên cứu đông nam Á (ISEAS) có trụ sở ở Singapore thực hiện với các chuyên gia chính sách, các doanh nhân và các đối tượng có liên quan khác trên khắp các nước ASEN cho thấy hơn 73% cho rằng ‘Trung Quốc là nước có ảnh hưởng kinh tế lớn nhất ở khu vực’, bỏ xa Mỹ chỉ với 7,9%.
Trên lĩnh vực chính trị và chiến lược, mặc dù khoảng cách giữa Trung Quốc và Mỹ hẹp hơn nhưng tỷ lệ đông nhất những người được thăm dò (42%) cho rằng Trung Quốc mới là nước có ảnh hưởng lớn nhất trong khi Mỹ chỉ được 30,5%.
Tuy nhiên, mặc dù thừa nhận tầm ảnh hưởng mạnh mẽ của Trung Quốc trong khu vực, phần đông những người được vấn ý không tin tưởng Bắc Kinh, với 45,4% cho rằng ‘Trung Quốc là cường quốc xét lại (tức muốn lật đổ trật tự do Mỹ lãnh đạo) với ý định đưa đông nam Á vào phạm vi ảnh hưởng của họ’.
Các nước ASEAN không tin Trung Quốc đã đành nhưng đối với Mỹ, nhất là chính quyền của Tổng thống Donald Trump, họ cũng không tin tưởng là bao. Có trên 50% nói rằng họ có rất ít sự tin tưởng hay không hề tin tưởng Mỹ đang hành động đúng đắn trong các vấn đề toàn cầu.
Báo cáo của ISEAS cho rằng sự thiếu tin tưởng vào Mỹ này bắt nguồn từ thái độ không đáng tin cậy của Mỹ chẳng hạn như đã ký rồi rút ra khỏi Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu, duy trì sự công kích mậu dịch tự do và khinh thường cơ chế đa phương. Mới đây nhất, Tổng thống Trump còn quyết định rút quân Mỹ ra khỏi Syria và bỏ mặc đồng minh của họ là người Kurd trước sự tấn công của Thổ Nhĩ Kỳ.
Chính sách ‘Nước Mỹ trên hết’ của Tổng thống Trump cũng được cảm nhận rõ rệt ở khu vực ASEAN với 68% người được thăm dò cho rằng sự can dự của Mỹ ở đông nam Á đã suy giảm hoặc giảm rất nhiều.
Về giao thương với ASEAN, Trung Quốc cũng bỏ xa Mỹ để trở thành đối tác thương mại lớn nhất của khu vực trong hơn một thập kỷ qua. Hiện tại, kim ngạch thương mại song phương hàng năm giữa ASEAN và Trung Quốc đạt 591 tỷ đô la Mỹ so với 272 tỷ đô la giao thương với Mỹ.
Tuy nhiên, về khía cạnh đầu tư thì Trung Quốc vẫn đứng sau Mỹ và Nhật Bản. Tổng cộng, các nước ASEAN nhận được gần 329 tỷ đô la vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài lũy tiến từ Mỹ, báo cáo cho biết.
Về viện trợ, mặc dù Mỹ vẫn là quốc gia hàng đầu với 800 triệu đô la tiền viện trợ nước ngoài cho các nước ASEAN trong năm 2018, nhưng Trung Quốc đã vươn lên vị trí nhà viện trợ lớn nhất ở một số nước. Đơn cử như ở Campuchia, viện trợ của Bắc Kinh đã nhiều gấp 4 lần viện trợ của Washington, phúc trình lưu ý.
Mặc dù các nước ASEAN vẫn có những lo ngại và kháng cự trước sức ảnh hưởng kinh tế ngày càng gia tăng của Trung Quốc nhưng họ cũng đã ‘ngày càng khôn ngoan hơn’ trong việc xử lý các dự án ‘Vành đai-Con đường’ để tránh bẫy nợ với điển hình là trường hợp của Malaysia và Indonesia, phúc trình cho biết.
Trong khi đó, Bắc Kinh cũng đã học được cách tự điều chỉnh, khắc phục những sai lầm để giải tỏa những quan ngại của các nước về Ý tưởng Vành đai-Con đường của họ, nhất là tại hội nghị thượng đỉnh về ý tưởng này hồi tháng Tư năm nay ở Bắc Kinh với sự tham gia của các nhà lãnh đạo 9 trong 10 nước ASEAN, cũng theo phúc trình của Brookings.
Không thể bỏ Trung Quốc?
“Do những xu thế kinh tế này, không có gì ngạc nhiên khi khu vực không muốn chọn giữa Mỹ và Trung Quốc ở cả cấp độ ngoại giao và chiến lược. Mặc dù đa số các chính phủ ASEAN trân trọng sâu sắc sự đóng góp của Mỹ vào an ninh khu vực, những thực tế kinh tế thay đổi này có nghĩa là ít có nước nào, nếu không nói là không có, sẵn sàng ngả hoàn toàn về phía một nước,” phúc trình nhận định.
Các nước ASEAN đều có ‘suy nghĩ giống nhau’ trong việc kháng cự lại sức ép của Washington muốn họ xa lánh Trung Quốc, phúc trình của Viện Brookings viết. Thay vào đó, họ ‘muốn có mối quan hệ xây dựng với cả hai nước’.
“Nỗ lực liên tục của chính quyền Mỹ nhằm khắc họa Trung Quốc là kẻ xấu không đem lại lợi ích cho Mỹ mà nó lại tạo ra cảm giác rằng Washington đang nuôi dưỡng một cuộc chiến tranh lạnh mới vốn có thể bị Trung Quốc lợi dụng để đẩy Washington ra rìa,” báo cáo viết.
Lập trường lên án Trung Quốc tại các diễn đàn khu vực của Mỹ ‘cũng có tác dụng trong bối cảnh Trung Quốc ngày càng hung hăng trong khu vực, nhất là với hoạt động bồi đắp đảo của họ trên Biển Đông’, theo Viện Brookings, nhưng nó ‘cũng tiềm ẩn những mối họa nghiêm trọng đối với chính sách của Mỹ trong tương lai’.
“Khi mà sức mạnh kinh tế của Trung Quốc đang gia tăng với cấp số nhân trong khu vực thì liệu có khôn ngoan hay không khi kêu gọi các nước đông nam Á phải lựa chọn giữa Mỹ và Trung Quốc?” phúc trình lập luận.
Phúc trình cũng nêu ra ba ví dụ các nước trong khu vực đã lên tiếng mạnh mẽ là họ ‘không muốn chọn’ giữa Mỹ và Trung Quốc là Singapore, Indonesia và Úc.
Theo đó, Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long tại Đối thoại Shangri-La hồi cuối tháng 5 đã kêu gọi Bắc Kinh và Washington ‘cùng làm việc với nhau, hòa giải các khác biệt và kiềm chế trong việc đưa ra các điều kiện để buộc các nước khác phải chọn phe’.
Ông Lý thừa nhận rằng ‘việc Trung Quốc tham vọng trở thành một cường quốc trên biển cũng là điều tự nhiên’ nhưng ông kêu gọi Bắc Kinh ‘giải quyết tranh chấp trên biển bằng luật pháp quốc tế thay vì dùng vũ lực hay đe dọa dùng vũ lực’ và thúc giục ‘đảm bảo rằng Ý tưởng Vành đai-Con đường sẽ đem lại lợi ích lâu dài cho các đối tác và không biến khu vực thành ‘một khối khép kín xung quanh một cường quốc kinh tế duy nhất’.
Còn đối với Washington, ông Lý than phiền về việc nước này ‘nói công khai chuyện kiềm chế Trung Quốc’ và bày tỏ thái độ lo lắng về ‘lập trường trở nên cứng rắn của Mỹ’. Ông nói sẽ là việc khó khăn để Mỹ có những sự điều chỉnh với tư cách là cường quốc áp đảo lâu nay.
Ngay cả Úc, một đồng minh trung thành nhất của Mỹ, phúc trình lưu ý, cũng đã lên tiếng công khai rằng họ ‘sẽ không chọn giữa Washington và Bắc Kinh. Thủ tướng Úc Scott Morrison từng phát biểu hồi tháng 11 năm 2018 rằng: “Mối quan hệ giữa chúng tôi với hai cường quốc này là khác biệt và cả hai mối quan hệ đó đều thành công.” Hồi tháng Giêng năm nay, ông Morrison nói rằng ‘không có ai có ích lợi gì khi nhìn thấy mối quan hệ Mỹ-Trung trở nên ngày càng đối đầu’.
Còn Tổng thống Indonesia, Joko Widodo đã kêu gọi tầm nhìn cho khu vực châu Á-Thái Bình Dương bao gồm cả Trung Quốc và tuyên bố rằng ‘ASEAN và Trung Quốc không có lựa chọn nào khác ngoài hợp tác cùng nhau’.
Mỹ nên làm gì?
Thay vì lôi kéo các nước trong khu vực về phía mình, phúc trình của Viện Brookings đề xuất Washington nên ‘giúp đỡ thúc đẩy xây dựng một khu vực độc lập, mạnh mẽ và dẻo dai’ để các nước trong khu vực có đủ sức mạnh để ‘không cần thấy phải chọn’ dù là Mỹ hay Trung Quốc.
“Trong bối cảnh sự trỗi dậy của Trung Quốc, đó là sẽ là cách làm hiệu quả nhất để đạt được mục tiêu trong chiến lược châu Á của Mỹ: ngăn chặn sự xuất hiện của một quốc gia bá quyền áp đảo và do đó duy trì vai trò của Mỹ như là một cường quốc Thái Bình Dương’.
Để làm được điều này, Viện nghiên cứu này đề xuất Mỹ nên tiếp tục đẩy mạnh thương mại, đầu tư, hỗ trợ an ninh, viện trợ nước ngoài… cũng như giải quyết những vấn đề cơ bản mà các nước ASEAN hiện đặc biệt lo ngại: cơ chế khu vực với vai trò trung tâm của ASEAN đang bị đe dọa (ASEAN cảm thấy bị gạt ra lề với chiến lược Bộ Tứ của Mỹ bao gồm Mỹ, Nhật, Ấn, Úc), phát triển kinh tế vào thời điểm tranh chấp địa kinh tế gia tăng và những thách thức môi trường như biến đổi khí hậu.
Ngoài ra, phúc trình cũng kêu gọi Washington nên tận dụng cơ hội là các hội nghị Thượng đỉnh Đông Á (EAS) ở Bangkok và Thượng đỉnh APEC ở Santiago, Chile vào tháng 11 để ‘giảm giọng điệu cứng rắn’ và ‘tính toán lại ngoại giao kinh tế’ trong khu vực.
Theo phúc trình này, Mỹ nên ủng hộ những sáng kiến được đưa ra từ các nước trong khu vực thay vì áp đặt ý tưởng của mình, nhất là tôn trọng vai trò trung tâm của ASEAN. Việt Nam được phúc trình đánh giá là ‘một đối tác đang nổi lên’ đối với Mỹ mà Washington cần tăng cường quan hệ.
Ngoài xây dựng quan hệ với đối tác mới, Mỹ cũng nên đẩy mạnh hợp tác xây dựng cơ sở hạ tầng bền vững với các đồng minh và đối tác trong khu vực vì các nước này cần nguồn vốn rất lớn đầu tư cho cơ sở hạ tầng để phục vụ nhu cầu phát triển trong khi Bắc Kinh đang tăng cường lôi kéo với Ý tưởng Vành đai-Con đường của họ, phúc trình cho biết.
Riêng đối với Trung Quốc, theo Viện Brookings, Mỹ nên tăng cường hợp tác bằng cách can dự trực tiếp với Trung Quốc trên các vấn đề như biến đổi khí hậu và đối phó thảm họa cũng như can dự, thay vì tẩy chay, các định chế khu vực do Trung Quốc khởi xướng như Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB).
‘Đa phương mềm dẻo’
Trao đổi với VOA, Tiến sĩ Tạ Văn Tài, cựu Giáo sư Đại học Harvard, một học giả ngành luật quan tâm đến các vấn đề của Việt Nam bao gồm cả vấn đề tranh chấp Biển Đông với Trung Quốc, bày tỏ đồng tình với những kết luận và khuyến nghị trong phúc trình này.
“Mặc dù các nước đông nam Á tin vào Mỹ để đối trọng với Trung Quốc nhưng Mỹ cần uyển chuyển hơn,” ông phân tích. “Còn về Trung Quốc thì họ nể về sức mạnh kinh tế nhưng lại kính nhi viễn chi, không muốn đến gần để bị Trung Quốc o ép.”
Theo ông, cách ASEAN nên xử lý mối quan hệ với Trung Quốc là ‘ngoại giao đa phương mềm dẻo’. “Không lệ thuộc vào nước nào cả, quyền lợi nào của mình gắn với nước nào thì chơi với nước đó (Mỹ, Trung Quốc, EU, Úc, Nhật). Phải mềm dẻo thì mới tránh được cái bẫy của các cường quốc.”
Riêng về tranh chấp Biển Đông của Việt Nam, Tiến sĩ Tài cho rằng ‘không thể nào nhường nhưng có thể thương lượng mềm dẻo và nhất quyết phải bám theo luật pháp quốc tế’.
“Khi đó các quốc gia thượng tôn luật pháp quốc tế sẽ ủng hộ Việt Nam để chống lại thái độ côn đồ của Trung Quốc,” ông giải thích.
Còn về thái độ của Mỹ đối với Trung Quốc, ông Tài khuyến nghị ‘vừa hợp tác vừa cạnh tranh’ và ‘đừng có quá khích’.
“Một mặt cần đương đầu với sự tham lam của Trung Quốc, nhưng mặt khác cũng cần có thái độ mềm dẻo tức là thương lượng đa phương với Trung Quốc,” ông nói.
Giáo sư Tài không tán thành chính sách ‘Nước Mỹ trên hết’ của Tổng thống Donald Trump. Ông nói: “Nếu cứ nước Mỹ trên hết thì làm sao trong quan hệ với người ta (các nước đông nam Á) có sự trao đổi, tương nhượng được? Các nước ASEAN mong Mỹ có sự điều chỉnh lại.”