Thiều Quang & Nguyên Phong
Lời Toà Soạn: Loạt bài này từ nhóm tác giả viết cho VOA muốn đối chiếu khoảng cách giữa khát vọng cá nhân với dân khí trong lịch sử cận đại Việt Nam, điều mà theo họ là một trong những trở ngại dai dẳng khiến dân tộc Việt Nam chưa thể bứt phá để sánh ngang các quốc gia phát triển trong khu vực. Sau khi trở thành lãnh đạo tối cao tại Việt Nam, ông Tô Lâm đã vài lần tỏ ra sốt ruột trước sự trì trệ của quốc gia và không ngần ngại nêu lên khát vọng về “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”. Liệu ông Tô Lâm có thể đột phá để thu hẹp khoảng cách vừa đề cập, đặt nền tảng cho một Việt Nam tự do, dân chủ và thịnh vượng? Ngoài việc nêu ra một số so sánh, nhận định, các tác giả còn đề cập đến một số tiền đề với hy vọng biến mong muốn không chỉ của riêng ông Tô Lâm thành hiện thực. Mời độc giả tham khảo và rất mong độc giả đóng góp thêm ý kiến.
***
Ý chí và dân khí: Những lần lỡ nhịp
Lịch sử Việt Nam không thiếu những cá nhân mang hoài bão đưa dân tộc thoát khỏi vòng kiềm tỏa của nghèo đói, áp bức và lệ thuộc. Nhưng khi ngoái nhìn lại hơn một thế kỷ của lịch sử cận đại, điều đau đớn không nằm ở sự thiếu vắng ý chí thay đổi mà ở sự đơn độc của những người dám dấn thân. Họ đi trước thời đại, nhưng điều kiện khách quan chưa chín muồi, dân khí chưa đủ trưởng thành để đồng hành, cùng họ bước tới và, Việt Nam nhiều lần đánh mất cơ hội thoát khỏi vòng kiềm tỏa vừa kể (1).
Những cuộc vận động thay đổi của Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh đến Nguyễn Thái Học thể hiện ý chí kiên định và tinh thần tiên phong phi thường. Quần chúng hưởng ứng khá đông nhưng các vị cách mạng tiền bối vẫn cô độc trong chính cuộc đấu tranh của mình. Sự cô độc ấy không chỉ đến từ sức ép của chính quyền thực dân, phong kiến mà còn từ sự thiếu vắng nền tảng dân trí rộng rãi và một dân khí đủ mạnh để làm điểm tựa cho nỗ lực cải cách thành công.
Phan Bội Châu chọn con đường vũ trang nhưng không có đủ lực lượng để thực hiện khát vọng. Phan Châu Trinh tin cần “khai dân trí” nhưng số người thật sự đồng cảm không phải là đa số. Nguyễn Thái Học nỗ lực hiện đại hóa phong trào đấu tranh vũ trang nhưng ái quốc rõ ràng chưa đủ để lấp đầy khiếm khuyết về kinh nghiệm, kỹ năng tổ chức và chiến lược chính trị dài hơi.
Lịch sử Việt Nam tuy không thiếu anh hùng nhưng dường như lúc nào cũng thiếu một cộng đồng đủ mạnh để biến ý chí cá nhân thành ý chí chung của dân tộc.
Viễn kiến chưa chạm tầm thời đại
Phan Bội Châu là hình mẫu tiêu biểu của một nhà cách mạng quyết đoán và hành động táo bạo. Ông tin rằng Việt Nam chỉ có thể giành độc lập thông qua đấu tranh vũ trang, dựa vào sự giúp đỡ từ Nhật Bản. Nhưng thất bại của phong trào Đông Du cho thấy: Khi dân trí chưa đủ cao và nội lực chưa đủ mạnh, những phong trào vũ trang non trẻ dễ bị triệt tiêu ngay từ trong trứng.
Ngược lại, Phan Châu Trinh chọn cải cách thông qua khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh. Ông cho rằng, nếu không thay đổi nền tảng tư duy của người dân, bất kỳ cuộc cách mạng nào cũng chỉ dẫn đến sự thay thế giai cấp thống trị chứ không thay đổi vận mệnh đất nước. Đó thực sự là một minh triết trị quốc. Tuy nhiên, con đường ấy quá dài và đòi hỏi mức độ kiên nhẫn mà bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ không cho phép.
Cả hai con đường dẫu có nhiều chỗ hợp lý nhưng đều không thành công vì một yếu tố chung: Các cụ nắm bắt được bước chuyển từ phong kiến sang tư bản hơi muộn, chưa nhận thức được tầm quan trọng của phương thức sản xuất mới. Dẫu cụ Phan Châu Trinh về sau đã chuyển từ ý thức hệ phong kiến sang dân chủ tư sản, nhưng cá nhân tiên phong vượt qua khỏi cộng đồng quá xa, trở thành lẻ loi ở phía trước. Cụ Phan Châu Trinh đã vượt quá xa tầm hiểu biết của các trí thức, những người yêu nước và hoàn cảnh chính trị và xã hội thời đó (2).
Khát vọng nhưng thiếu điều kiện cần và đủ
Nguyễn Thái Học, nhà cách mạng trẻ với hoài bão hiện đại hóa phong trào đấu tranh giành độc lập, khác với Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh ở chỗ ông xây dựng Việt Nam Quốc Dân Đảng - một tổ chức chính trị có kỷ luật và chiến lược rõ ràng. Nhưng cuộc khởi nghĩa Yên Bái năm 1930 nhanh chóng thất bại không chỉ vì sự đàn áp khốc liệt của thực dân, mà còn vì phong trào chưa hội đủ các điều kiện khách quan, thiếu sự hậu thuẫn đủ lớn từ quần chúng.
Dân khí khi đó chưa đạt đến mức sẵn sàng cho một cuộc cách mạng toàn diện. Lòng yêu nước là điều không thể chối cãi nhưng yêu nước không đồng nghĩa với đương nhiên sẽ có tổ chức chính trị đủ sức duy trì đấu tranh lâu dài. Bi kịch của Nguyễn Thái Học chính là bi kịch chung của nhiều phong trào yêu nước: Ý chí mãnh liệt nhưng thiếu nền tảng từ xã hội để biến khát vọng thành hiện thực (3).
Ý chí không phùng thời - Bi kịch lịch sử lặp lại
Nhìn lại lịch sử, một quy luật đau lòng: Những con người vĩ đại thường xuất hiện khi số đông trong xã hội chưa sẵn sàng đồng hành cùng họ. Đây không chỉ là quy luật của Việt Nam mà còn là quy luật chung của nhân loại. Nhưng với Việt Nam, điều đáng tiếc là điều này lặp đi lặp lại quá nhiều lần.
Một đất nước không thiếu người tài nhưng nếu không có sự cộng hưởng giữa thiên thời, địa lợi và nhân hòa thì những nhân tài ấy sẽ mãi bị cô lập trong chính cuộc cách mạng của họ. Vấn đề không chỉ là lãnh đạo xuất chúng, mà còn là làm sao tạo ra môi trường nơi cải cách không chỉ là ý tưởng của một vài cá nhân mà còn là động lực thúc đẩy cả xã hội.
Lịch sử không thể thay đổi nhưng chúng ta có thể rút ra bài học từ quá khứ. Muốn tránh lặp lại bi kịch của tiền nhân, ngoài sự xuất hiện của một cá nhân đủ khả năng lãnh đạo còn có nỗ lực xây dựng nền tảng xã hội, tạo điều kiện cho những tư tưởng tiến bộ của thời đại có thể bén rễ và phát triển.
Dường như câu hỏi đặt ra cho Việt Nam hôm nay không còn là: Ai sẽ đi tiên phong? Mà là: Làm sao để xã hội đủ mạnh, đủ trưởng thành? Huy động nguồn lực nào để cải cách không chỉ là ý tưởng của một vài cá nhân mà phải trở thành động lực chung của toàn dân tộc? Đây là vấn đề mấu chốt nhất hiện nay. Làm sao để, sau bao kỷ nguyên chịu áp bức và nội chiến, khi có một cá nhân phất ngọn cờ, thì sức lay động ấy phải đủ lớn để dẫn dắt cả dân tộc bước vào "kỷ nguyên vươn mình"?
(Kỳ sau: Tiên phong giữa hào quang và bi kịch)
Tham khảo:
(1) https://vusta.vn/nguyen-truong-to-nha-tu-tuong-cach-tan-loi-lac-p84336.html?utm_source=chatgpt.com
(2) https://www.luatkhoa.com/2024/02/vi-sao-phan-chau-trinh-chua-thanh-cong/?utm_source=chatgpt.com