Sinh ra tại Buôn Mê Thuột, lớn lên tại California, tác giả Nguyễn Thanh Việt là người Mỹ gốc Việt đầu tiên được giải Pulitzer thể loại tiểu thuyết hư cấu, cho tác phẩm đầu tay, “The Sympathizer” (Cảm Tình Viên). Với cách viết khéo léo, tinh vi, anh nói lên được sự phức tạp của chiến tranh Việt Nam và đưa ra tiếng nói không mấy quen thuộc trong văn chương chiến tranh Việt Nam: Tiếng nói đầy mâu thuẫn của một gián điệp thân Cộng.
So sánh giữa tị nạn và di dân
“The Refugees” là tuyển tập nhiều truyện ngắn viết trước “The Sympathizer.” Có sự khác biệt rõ ràng trong định nghĩa giữa tị nạn và di dân. Trong lúc người tị nạn bắt buộc phải rời khỏi quê hương và không có sự chuẩn bị nào để trốn tránh chiến tranh, khủng bố, hoặc thảm họa thiên tai, di dân lựa chọn rời khỏi nơi chôn nhau cắt rốn, ra nước ngoài tìm đường sống với những cơ hội kinh tế, chính trị, xã hội tốt hơn. Hơn nữa, người tị nạn thường đối diện với nhiều khó khăn và thử thách hơn khi hòa nhập vào môi trường mới so với di dân vì họ thường bị kẹt trong những tình huống không có sự chuẩn bị.
Nguyễn Thanh Việt là một người tị nạn.
Anh thổ lộ, “tôi lớn lên giữa cộng đồng người Việt tại San Jose vào thập niên 1970, 1980, nơi có rất nhiều mặt trái, nghèo đói, lừa dối, lạm dụng tiền trợ cấp, bạo lực gia đình, những người bỏ nhà ra đi, từ bỏ vợ chồng, con cái, và bạo lực. Cho nên tôi nghĩ đương nhiên những điều đó uốn nắn suy nghĩ của tôi về ý nghĩa của một người tị nạn. Mà tị nạn không phải là kinh nghiệm vui vẻ gì, và điều này tất cả những người Việt đều biết. Nhưng hầu như người Mỹ không biết về những câu chuyện tị nạn, cả những gì xảy ra trong cộng đồng Việt Nam. Điều đó ảnh hưởng tôi về mặt lý thuyết, theo cách nó đưa tôi đến con đường muốn cố gắng tìm hiểu làm sao để kể một câu chuyện và làm cách nào chúng ta biết, hoặc không biết, những điều về những người mà mình nghĩ là khác biệt với mình. Trong trường hợp của người Việt, chúng ta là những người khác biệt so với người Mỹ hoặc những người Mỹ khác. Và chúng ta muốn thách thức một thực tế ở Hoa Kỳ là người Mỹ đa số kể chuyện và viết những câu chuyện về họ, những người Mỹ trắng, mà không phải là câu chuyện về những người Mỹ mới, những di dân, những người tị nạn, những người như chúng ta.”
Từ trái, ông Joseph Nguyễn, thân phụ của tác giả, Nguyễn Thanh Việt, và anh trai, Tùng Nguyễn, tại buổi lễ tuyên dương ở tòa thị chính San Jose. (Hình: Nguyễn Thanh Việt cung cấp cho Người Việt)
Học cách kỳ thị chủng tộc để trở thành Mỹ hơn
Có câu nói “Mỹ là quốc gia của di dân.” Hoa Kỳ có lịch sử lâu dài những người mới tới thường bị ăn hiếp. Nguyễn Thanh Việt giải thích, “Những nhóm người mới đến trong quốc gia này trong một thế kỷ, hoặc hơn một thế kỷ, đã trở thành người Mỹ, phần là do những người mới hơn, đến sau, càng bị thờ ơ ghét bỏ. Và một khi họ đã ở quốc gia này rồi, họ học được một điều, là nếu họ trở thành người kỳ thị chủng tộc thì có thể họ trở thành người Mỹ bằng cách tách biệt họ ra khỏi thành phần dân số đang bị miệt thị.”
Người Mỹ gốc Việt thật ra không khác gì. Mặc dù Nguyễn Thanh Việt muốn thách thức ý nghĩ là một người phải có phong cách kỳ thị chủng tộc để trở thành người Mỹ, anh nhận biết rằng, “những người Việt mà tôi biết trong cộng đồng Việt Nam là những người có tính kỳ thị chủng tộc. Họ nói những điều rất thành kiến về người Nam Mỹ, người Mỹ gốc Phi, và đây là một trong những thực tại của văn hóa Việt Nam. Một trong những thực tại của người Việt là khi họ trở thành người Mỹ, họ thu thập tính cách của người Mỹ.” Anh lo lắng là “những người Việt đương thời và những người Mỹ gốc Việt có thể không thông cảm cho người Hồi Giáo hoặc người Syria, và có những người Mỹ gốc Việt đang làm chính xác những việc như vậy, nói rằng chúng tôi là những người tị nạn Việt Nam. Chúng tôi, người Mỹ gốc Việt, là những người tị nạn tốt, chúng tôi không giống như người tị nạn Syria. Đó là cách chính xác mà Mỹ hóa, một trong những gương mặt của nó, thực hiện được.”
Khác với “The Sympathizer,” cuốn sách viết cho độc giả người Việt, “The Refugees” là tuyển tập của nhiều chuyện ngắn về người Mỹ gốc Việt và không phải cho độc giả Việt Nam. Tác giả thừa nhận, “khi tôi còn là một tay bút trẻ, tôi muốn nói lên sự vắng mặt hoặc khoảng cách đó trong những câu chuyện ngắn, nhưng nếu làm như vậy thì có nghĩa độc giả hàng đầu của tôi sẽ là người Mỹ. Người Việt đã biết những câu chuyện này rồi, bằng cách này hay cách khác.”
Nguyễn Thanh Việt mất gần 20 năm để viết những câu chuyện ngắn nói lên thắc mắc nội tâm về nhân cách, như kỳ thị chủng tộc, đồng hóa, văn hóa ưu thế đối với văn hóa bị ức chế, để nhận ra rằng anh không phải giải thích sự khác biệt về văn hóa cũng như màu da của riêng anh cho dân số dòng chính của Mỹ.
“Tôi là một tác giả ngang ngược và thách thức,” anh nhấn mạnh.
Nguyễn Thanh Việt (phải) và anh trai Tùng Nguyễn lúc còn nhỏ. (Hình: Nguyễn Thanh Việt cung cấp cho Người Việt)
“Người thiểu số trong quốc gia này và hầu hết các quốc gia khác thường có cảm giác phải giải thích bản thân họ cho người thuộc dòng chính. Người thuộc dòng chính chưa bao giờ phải giải thích gì hết, vì họ tự cho rằng mọi người đã biết những giả định và có hiểu biết về họ. Thành thử, nếu bạn là tác giả trong dòng chính, bạn không phải giải thích. Lý do tôi nói tôi là một tác giả ngang ngược và thách thức là vì tôi nghĩ tất cả những tác giả thuộc dòng phụ nên là những tác giả ngang ngược và thách thức. Và nếu chúng ta giải thích, chúng ta sẽ là tác giả dòng phụ đến suốt đời. Công việc của tôi, một tác giả, là không từ chối văn hóa dòng phụ thiểu số nơi mà tôi lớn lên để tôi có thể viết về người Việt, nhưng tôi sẽ viết như là một tác giả dòng chính.”
“Cái động lực căn bản trong quốc gia này là một người thuộc dòng phụ chỉ có hai lựa chọn, thường là vậy, một là thuộc dòng chính, hai là thuộc dòng phụ. Đó là một trong những lý do tại sao nhiều người Mỹ gốc Á trong quốc gia này, hoặc là dính chặt với dân của họ, hoặc là tự đồng hóa với người da trắng. Họ lấy người da trắng chẳng hạn. Họ thường không kết hôn với người Nam Mỹ hoặc người Mỹ gốc Phi, và sự lựa chọn một-hoặc-hai này là cái lựa chọn tôi từ chối bởi vì tôi nghĩ nó tự động nhấn mạnh lại ưu thế dòng chính của người da trắng, và tôi cũng không thích thú xoa dịu nhóm dân đó cho lắm.”
“Người Mỹ gốc Việt là một trong những thiểu số ở quốc gia này, phải cố gắng vươn lên để sống Giấc Mơ Mỹ – một cách nói khác về một thuyết lý sâu sắc giữa người Mỹ. Trong khi đó, sự tồn tại của người Mỹ gốc Việt ở quốc gia này mang lại một lịch sử đi ngược lại với Giấc Mơ Mỹ. Hầu hết chúng ta sẽ không có trong quốc gia này nếu không phải do chiến tranh Việt Nam. Chiến tranh đó, bạn có thể cải chính và tất cả những điều khác nhau, nhưng nó tồn tại trong lịch sử Hoa Kỳ như là một chương rất chia rẽ trong xã hội Mỹ, một phần là vì nó chống lại tất cả những lý tưởng cao quý của Mỹ. Cho nên chúng ta là một trong những hiện thân đang sống của mâu thuẫn sâu sắc trong lịch sử và tính cách Mỹ.
Nguyễn Thanh Việt và mẹ tại đồn điền cao su Ban Mê Thuột năm 1973. (Hình: Nguyễn Thanh Việt cung cấp cho Người Việt)
Người Mỹ, Nguyễn Thanh Việt diễn tả, “lạc quan một cách chóng quên.”
Hoa Kỳ thả bom tại Việt Nam nhiều hơn tất cả các bom Hoa Kỳ thả trước đó trong hai thế chiến, bao gồm hai quả bom nguyên tử tại Hiroshima và Nagasaki. Không thể nào phủ nhận quốc gia Việt Nam và con người Việt Nam có một chỗ đứng trong lịch sử Mỹ. Nhưng giống như những thành phần thiểu số khác, sự cố gắng để được thừa nhận, và từ đó tạo ra danh tánh trong một quốc gia di dân đa dạng như Hoa Kỳ, là nỗ lực không ngừng nghỉ và biến đổi qua nhiều giai đoạn. Quá trình này hiện rõ trong hành trình Nguyễn Thanh Việt trở thành một tác giả.
Anh hồi tưởng lại cú sốc văn hóa chủng tộc đầu tiên: “Tôi nhớ khi tôi đến San Jose cuối thập niên 1970, ba má tôi mở tiệm tạp hóa ngay trung tâm thành phố. Một ngày, tôi đi bộ xuống đường và thấy hàng chữ trên một cửa sổ của một tiệm khác, ghi, ‘Lại một người Mỹ bị thất nghiệp vì người Việt,’ và lúc đó tôi không biết phân biệt chủng tộc là gì hết, nhưng nó làm tôi bối rối. Tôi chưa bao giờ quên điều đó vì tôi thấy ba má tôi không làm ai thất nghiệp cả, bởi vì trung tâm thành phố San Jose lúc đó thật không phải là nơi tốt để sinh sống. Tôi cảm thấy, thật là sai khi đổ lỗi cho người Việt về vấn đề kinh tế đang xảy ra tại San Jose, và rõ ràng đó là vấn đề về văn hóa kỳ thị chủng tộc nơi đây.”
Chủng tộc, màu da có thể thắng các vấn đề khác
Nguyễn Thanh Việt chọn ngòi bút làm vũ khí cá nhân để giải quyết vấn đề danh tánh và văn hóa anh phải đối diện lúc trưởng thành.
“Tôi chắc chắn thuộc dòng chính khi nói về học vấn, ngôn ngữ, tài sản, nghề nghiệp, những thứ như vậy. Nhưng tôi không thuộc dòng chính khi nói về màu da. Và thực tế của quốc gia này là [màu da] vẫn còn rất quan trọng, như cuộc bầu cử tổng thống mới cho thấy. Và chủng tộc có thể thắng các vấn đề khác, theo đúng nghĩa đen. Đó là lý do tại sao tôi từ chối sự lựa chọn một-hoặc-hai của dòng chính hoặc dòng phụ, của đa số hoặc thiểu số. Một số tác giả không thuộc dòng chính quyết định không viết về lai lịch thiểu số của họ, nhưng thay vào đó họ quyết định viết về dòng chính, họ viết về người da trắng. Và một lần nữa đó là quy phục vào một lựa chọn sai lầm. Tôi sẽ viết như là một tác giả dòng chính nhưng cùng lúc cũng sẽ nói về người Việt Nam. Hai điều đó cần kết hợp với nhau. Những chiến lược đó là tâm điểm của những gì tôi cho là quyết định thuần mỹ mà tôi đã quyết định trong lúc viết các tác phẩm của tôi.”
Tác giả tiếp tục, “tôi phải trải qua một thời gian dài để hiểu lý do tại sao; điều này lý giải tại sao viết tuyển tập truyện ngắn trở thành phần cốt yếu trong giáo dục tự thân, trong vai trò một tác giả. Đây là cách tôi dạy cho bản thân trở thành một tác giả, bằng cách viết truyện ngắn. Lúc đầu tôi nghĩ tôi muốn giải thích về người Việt Nam cho những người không phải Việt Nam. Nhưng đến đoạn cuối thì tôi lại nghĩ tôi sẽ từ chối giải thích và sẽ viết về kinh nghiệm không thuộc dòng chính như thể tôi thuộc dòng chính; và từ đó dựng nên nền tảng cuốn ‘The Sympathizer,’ nó ngang ngược và tức giận hơn là ‘The Refugees.'”
Mặc dù Nguyễn Thanh Việt thuộc lớp người tị nạn Việt Nam đầu tiên thoát khỏi Việt Nam khi Sài Gòn thất thủ, anh nghĩ anh may mắn khi đến Hoa Kỳ lúc mới bốn tuổi. Những người tị nạn Việt Nam lớn tuổi hơn thường mang theo vết sẹo chiến tranh và đã là người trưởng thành rồi. Họ có thể sẽ không bao giờ hội nhập vào xã hội Mỹ dễ dàng như lớp trẻ.
‘Tôi là người ngoài cuộc’
Nguyễn Thanh Việt là một phần của dòng phụ ngay cả trong những cộng đồng Việt Nam cho tới khi anh được giải Pulitzer. Anh thừa nhận, “từ bản thân là một người trẻ, tôi không có được di sản văn hóa, là sức mạnh hoặc là nhân chứng. Thật ra, tôi có mối quan hệ với cộng đồng Việt Nam như vậy cho tới năm ngoái. Tôi thuộc dòng phụ trong cộng đồng, vì tôi là người ngoài cuộc.”
Truyện duy nhất thuộc tiểu sử trong tuyển tập “The Refugees” là “War Years.” Trong đó, tác giả, một cậu bé giúp ba mẹ trông chừng tiệm tạp hóa tại San Jose, và quan sát những giao thiệp hàng ngày giữa mẹ của mình và khách hàng. Những thực tập quan sát này tất nhiên giúp anh trở thành một tác giả riêng biệt khác với nhiều người Mỹ gốc Việt, và khác với ngay cả người Việt sống tại Việt Nam. “Tôi cảm nhận rằng,” anh giải thích, “tôi xa cách cộng đồng người Việt, dù là ở đây hay ở Việt Nam, vì tôi chưa bao giờ thích hợp với cộng đồng này; và tới giờ vẫn chưa. Cùng lúc đó, điều này rất có lợi cho tôi ở vị trí một tác giả vì tôi biết đủ về Việt Nam và cộng đồng Việt Nam để hiểu nhiều những gì xảy ra, nhưng tôi lại ở bên ngoài nên tôi có thể nhìn thấy được những giới hạn của họ. Có nhiều người Việt Nam chìm sâu trong trong văn hóa Việt Nam quá mức, đến nỗi họ không thấy được những gì bên ngoài của nó, và đó là một vấn đề. Đối với các tác giả, điều cần thiết là có thể nhìn thấy được cả mặt trong và mặt ngoài của văn hóa mình đang viết.”
Những câu chuyện văn hóa
Trong “Other Men,” một truyện ngắn trong tuyển tập, Nguyễn Thanh Việt cho vai chính làm một người đàn ông đồng tính tị nạn từ Việt Nam, một người đang đối chọi với bản năng giới tính của chính mình trong lúc sống chung với hai người đàn ông đồng tính khác ở San Francisco. Mặc dù câu chuyện là hư cấu, tác giả công nhận nó có một chút tiểu sử về khía cạnh anh từng là một người kỳ thị giới tính trong những năm còn ở bậc trung học.
Anh nhớ lại kinh nghiệm khi một người nào đó thách thức lối suy nghĩ của anh về kỳ thị đồng tính ở trung học. Lúc đi làm, anh có đồng nghiệp là một cô gái đồng tính. Anh chẳng hề mảy may biết cô là người đồng tính; rồi viên quản lý của anh bảo, “Vâng, cô ấy là một người đồng tính.” Anh nói, “Thật hả?” và quản lý nói, “Vâng, cô ấy nghĩ anh kỳ thị giới tính.” Anh trả lời, “Thật hả?” Sau này anh giải thích, “Tôi nghĩ đó là giây phút khá thú vị cho chính tôi vì có một vài người khi bạn nói ‘bạn kỳ thị chủng tộc’ họ sẽ tự động nói ‘không.’ Họ sẽ như là ‘Không, tuyệt đối không! Tôi là một người tốt.’ Tôi nghĩ đó là sự đáp trả không lành mạnh bởi vì bạn nên chất vấn. Bạn nên có khả năng chất vấn chính bản thân, và trong trường hợp của tôi, tôi như là, ‘Ok, có thể tôi kỳ thị giới tính. Tôi phải tìm hiểu nó có nghĩa gì.’ Người Việt cũng vậy, thực ra, họ sẽ chối là họ kỳ thị chủng tộc mặc dù họ đang làm điều đó. Họ nghĩ kỳ thị chủng tộc là một cái gì đó kinh khủng, tồi tệ, và nó là những điều mà KKK làm. Thật ra, hầu hết mọi người kỳ thị chủng tộc một cách ẩn ý, ôn hòa, và có thành kiến, và việc chối bỏ nhận ra điều này chính nó là một vấn đề.”
Phóng viên nhật báo Người Việt hỏi Nguyễn Thanh Việt có bao giờ tự hỏi về những người thuộc giới đồng tính, đa tính, chuyển giới hay bị gán cho những thành kiến mà cộng đồng này thường gặp phải. Ngay cả suy nghĩ của anh cũng làm cho người khác phải đắn đo: “Tôi nghĩ những người kỳ thị giới tính theo định nghĩa sẽ không tự hỏi chính bản thân họ. Hầu hết mọi người nằm trong quang phổ từ 100% đồng giới tính và 100% không đồng giới tính. Chúng ta nằm đâu đó trong quang phổ này và trong trường hợp của tôi, khoảng 90% không đồng giới. Tôi bằng lòng với điều đó. Ví dụ, 10% có nghĩa tôi nhận ra đàn ông thì quyến rũ nhưng tôi không có cảm giác lôi cuốn. Tôi bằng lòng với nhận định đó và tôi nghĩ điều đó lành mạnh nếu bạn có thể bao dung sự thật là có một tập hợp nhiều màu sắc từ hầu hết nhiều người, nhưng nếu bạn tuyệt đối và căn bản chối bỏ cái khả năng đó thì bạn có thể không nhận ra điều đó, và đó là một vấn đề thật sự.”
Nguyễn Thanh Việt và gia đình tại San Jose năm 1976. (Hình: Nguyễn Thanh Việt cung cấp cho Người Việt)
Gia đình: Người Mỹ gốc Việt thì cũng giống như tất cả người khác thôi
“The Refugees” là tác phẩm kể những câu chuyện của người Mỹ gốc Việt cho người Mỹ nghe. Nhưng nó có vẻ không nói nhiều lắm về hôn nhân đa chủng tộc, một đề tài về danh tính hôn nhân thu hút quan tâm của giới trẻ gốc Việt. Khi hỏi anh nghĩ gì về đòi hỏi của những cuộc hôn nhân dị chủng, những gia đình nhiều thế hệ, và gia đình Việt Nam truyền thống, anh chỉ nói thoáng qua. Nguyễn Thanh Việt chia sẻ: “Tôi được cha mẹ nuôi dưỡng. Họ tin rằng gia đình Việt Nam và con người Việt Nam là hoàn hảo bởi vì họ là người Công Giáo. Họ muốn tôi lấy một cô gái Việt, bởi vì phụ nữ Việt là nhất và trong trắng nhất và tất cả. Nhưng những cuộc tiếp xúc của tôi với những người gốc Việt, phụ nữ Việt, và đàn ông Việt thì sự thật là rất xa vời. Người Việt cũng giống như tất cả người khác thôi. Tôi có một chuỗi lý tưởng và đức hạnh dành cho những hành động giới tính mẫu mực của nam giới và nữ giới, của cha và mẹ, của mẹ và con. Nhưng trong thực tế, chúng ta lúc nào cũng phá vỡ những định mức văn hóa đó. Người Việt ngoại tình. Họ đối xử tệ bạc với nhau, với con cái của họ, và họ có cả những điều tốt.”
Những suy nghĩ kết
Thế nhưng, Nguyễn Thanh Việt giải thích, “tôi cố gắng không minh bạch về những điều mà người Việt đã biết rồi vì nếu chúng ta đã biết rồi, chúng ta không cần phải minh bạch. Trong người Việt, chúng ta biết là cha mẹ và con cái chăm sóc lẫn nhau nhiều giai đoạn trong cuộc sống họ. Điều đó ít khi nào cần phải nói ra. Nếu tôi nên nói lớn ra, thì tôi chắc sẽ phải giải thích cho một người nào đó không phải là Việt Nam và trong tuyển tập truyện ngắn tôi cố gắng không giải thích vì nếu bạn giải thích thì có nghĩa bạn tự động điều chỉnh mình về hướng độc giả không phải người Việt. Trong những câu chuyện này, mối quan hệ giữa người Việt với người Việt được những hiểu biết văn hóa thầm kín đưa đẩy. Đối với tôi, điều quan trọng là miêu tả và biết rằng những mối quan hệ này là bình thường. Bởi vì trong cộng đồng người Việt, những điều này là bình thường. Chỉ khi nào người nào đó không phải là người Việt gia nhập vào trong hình ảnh thì những mối quan hệ này không có vẻ là bình thường vì người đó có một hiểu biết khác. Và nếu người đó là da trắng thì tôi là một tác giả có lựa chọn giải thích hoặc không giải thích.”
Những cuộc phỏng vấn với các tác giả có tác phẩm lớn và những cá nhân sâu sắc thường đem đến sự hiểu biết thông suốt và nhiều sức mạnh có tính thúc đẩy. Cuộc nói chuyện của Nguyễn Thanh Việt với tư cách là một người Mỹ gốc Việt, về danh tính, văn hóa, kỳ thị chủng tộc, gia đình, và những thành quả cá nhân qua quá trình viết lách thì quả thật là những hiểu biết giúp nâng cao tri thức và thúc đẩy hành động sâu sắc. Một người không thể nào đạt được đến mức đó nếu không có sự hiểu biết sâu sắc về tâm trí của người Mỹ gốc Việt. Có lẽ đó là lý do tại sao anh chọn ma, cả ma sống và ma chết, để làm vai chính trong chương đầu tiên của tuyển tập truyện ngắn “The Refugees.”
Ghi chú: Nguyên tác của bài báo, dài hơn, là của tác giả Titi Mary Trần, nhật báo Người Việt, đăng ngày 25 tháng Giêng, 2017. Bài được đăng lại với sự đồng ý của tác giả và nhật báo Người Việt, với một số hiệu đính của VOA.