Thính giả Phạm Thiên Văn, Đại học Lạc Hồng, Việt Nam, hỏi:
“Kính thưa Bác sĩ,
Thưa quý đài VOA, có phải hiện nay nhiều người Việt Nam bị bụng bự (bụng beer) nhiều hơn so với người miền Nam trước 1975 là do tiêu thụ đồ ăn Trung Quốc có chứa nhiều chất độc hại phải không ạ ?
Em xin cảm ơn."
Bác sĩ Hồ Văn Hiền trả lời:
"Bụng bia" (beer belly) là do mỡ tích tụ ở bụng, làm bụng lớn ra. Chính xác hơn, chúng ta có thể dùng từ "béo phì bụng" (abdominal obesity) hay "béo phì nột tạng" (visceral obesity).
Bụng bia thường đi cùng với một nhóm yếu tố cơ nguy khác của đời sống hiện nay làm cơ nguy bị bệnh tim mạch, bệnh tai biến mạch máu não và bệnh tiểu đường càng lúc càng cao trong dân chúng gọi là Hội chứng chuyển hoá (metabolic syndrome). Hội chứng này có thể trở thành nguy cơ gây bệnh tim mạch số một, thay thế vị trí của thuốc lá hiện nay. Biện pháp chính là thay đổi nếp sống, phần chính là ăn uống ít lại và vận động cơ thể nhiều hơn.
Hội chứng chuyển hoá (metabolic syndrome) gồm có:
• Bụng quá lớn do mập, "bụng phệ" (abdominal obesity,"a large waistline", having an apple shape="hình dạng như trái táo, phình ra ở giữa, thay vì phình ra ở mông và đùi với hình dạng trái lê)
• Mỡ triglycerides trong máu quá cao (hoặc đang cần phải uống thuốc để hạ xuống)
• Cholesterol "tốt" quá thấp (HDL=High Density Lipoprotein; "good cholesterol"))
• Áp huyết cao (hay đang dùng thuốc hạ áp huyết)
• Đường trong máu quá cao lúc chưa ăn sáng (fasting blood glucose)
1) Nói chung, béo phì bụng xảy ra lúc lượng calories được cơ thể hấp thụ nhiều hơn lượng calories được dùng trong các hoạt động khác nhau.
2) Trong xã hội tây phương, các sinh hoạt cần đến thể lực càng ngày càng giảm đi: di chuyển bằng xe cộ, thang máy; ngay trong các siêu thị, phi trường cũng không cần đi bộ vì có máy cuốn đi; máy giặt, máy rửa chén. Những nhu cầu của cơ thể như toát mồ hôi lúc trời nóng, run lúc trời lạnh để các cơ phát nhiệt lúc trời lạnh đều không còn cần thiết vì đã điều hoà không khí. Cuộc sống gắn liền với truyền hình, máy tính, điện thoại di động làm giảm nhu cầu di chuyển cũng như cơ hội để di chuyển. Do đó lượng calories được dùng càng ngày càng ít, trừ trường hợp chúng ta chủ động tập thể thao, vận động đều đặn.
3) Xã hội các nước đang phát triển cũng đưa người dân vào cuộc sống dư thừa calories này với xe hơi, xe gắn máy, máy điều hoà không khí, ti vi và nhu cầu ngồi trước màn hình, hay sự thu hút của màn hình. Đối với những nơi đô thị hoá cao, con người gần như bị nhốt trong nhà; nhất là trẻ em không được phép ra ngoài chạy nhảy thong thả như trước đây, một phần vì phải bận rộn học hành, một phần vì an ninh chung càng ngày càng bị đe doạ ở nơi đông đúc.
Ngoài ra ý thức người dân về các đe doạ sức khoẻ nói trên còn mới mẻ, chưa ăn sâu vào ý thức quần chúng như ở tây phương. Ngoài ra, cơ thể của người dân nước nghèo từng thích ứng với cuộc sống nghèo: tiêu thụ calories nhiều vận động cơ bắp nhiều để sinh tồn và nguồn calories từ thực phẩm tương đối thấp, do đó cơ thể đã tập thích ứng bằng cách hoạt động hữu hiệu hơn, chuyển hoá "dè xẻn" (“thrifty metabolism”). Cho nên đến lúc đột ngột đổi qua nếp sống đô thị hoá theo kiểu tây phương, sự dè xẻn này lại trở nên có hại: cơ thể tiếp tục tiết kiệm, dưới hình thức biến các calories dư thừa thành những lớp mỡ trong cơ thể quá mập phì.
4) Béo phì bụng xảy ra nhiều hơn với lượng fructose quá nhiều trong thức ăn. Fructose là loại đường đơn giản monosaccharide trích ra từ mía, củ cải đường và bắp. High Fructose Corn Syrup (HFCS) (xy-rô đường chứa một tỷ lệ fructose cao), cùng với glucose, và dùng chế biến các thực phẩm cho ngọt. Fructose là chất đường ngọt nhất, ngọt gấp đôi so với đường mía là sucrose (disaccharide kết hợp fructose và glucose). Ngoài ra, dùng nhiều quá fructose (cũng như corn syrup) có thể làm cholesterol "xấu" tăng lên, mỡ triglycerides tăng, áp huyết lên cao, bệnh gout (phong thấp do có nhiều acid uric trong máu), kháng insulin (ínsulin resistance, (tế bào không đáp ứng với insulin nên không tiêu thụ được đường), tiểu đường. Các thức ăn chế biến, nhất là các thực phẩm "ăn nhanh" như hamburger, nước ngọt soda, nước trái cây có thể chứa nhiều high fructose corn syrup và đây là thêm một lý do không nên ăn uống quá nhiều các thức ăn này.
Nên để ý là trái cây tươi, mặc dù chứa fructose là chất đường chính, lại là một thức ăn tốt vì có nhiều vitamin, sợi xơ và các hất antioxidant (chống oxy hoá). Ăn trái cây là điều tốt, trừ trường hợp ăn thái quá, vì trái cây cũng chứa calories đáng kể (100 Cal [kilocalories] trong một trái chuối), nên cần cẩn thận nếu thật sự muốn giảm cân.
5) Lượng nước uống có cồn dùng tại Việt Nam đang tăng nhanh. Những người uống bia nhiều dễ bị bụng bự (beer belly hay pot belly) vì những lý do sau đây:
● Rượu hay bia chứa nhiều năng lượng (calories). Một chai/ly (serving) bia (12 oz) chứa 150 Cal, nếu uống vài lon là đã có lượng calories đáng kể. Rượu hay bia chứa cồn ethanol (trung bình 4-5%) được gan "đốt" để biến thành năng lượng thay vì "đốt" các chất mỡ, do đó có tác dụng để dành mỡ, và có khuynh hướng để dành trong mỡ nội tạng, chứa trong xoang bụng.
● Năng lượng dư thừa được tồn trữ dưới dạng mỡ. Do hệ thống nội tiết khác nhau, phụ nữ trữ mỡ dưới da, ví dụ đùi, tay, dưới da bụng, đàn ông thì khác, có lớp mỡ dưới da ít, và mỡ có khuynh hướng được tồn trữ trong xoang bụng, bám vào các nội tạng như gan, màng treo ruột (mesentery). Loại mỡ này có khuynh hướng xâm nhập vào gan qua tĩnh mạch cửa (portal vein) hơn mỡ từ các nơi khác.
● Lúc uống rượu, nhậu, khẩu vị được kích thích, ăn ngon miệng và thường ăn những món nhiều calories và mặn (nhiều muối Natri) như pizza, gà chiên, khoai chiên.
● Ở người già nam cũng như nữ, các hormone giảm đi nhiều, làm mỡ có khuynh hướng tụ lại ở khúc giữa của cơ thể. Đồng thời, nhu cầu calories cũng giảm vì ít hoạt động, tính cường cơ (tone) các cơ vách bụng cũng giảm đi, làm bụng lại có khuynh hướng phình to ra, "phệ" ở người được cung cấp qua nhiều calories từ rượu hay những thức ăn có quá nhiều chất béo bổ.
● Ở Mỹ, những khảo cứu cho thấy nếu bụng "phệ" to quá 35 in (89 cm) ở đàn bà, trên 40 inch (101 cm) ở đàn đàn ông, làm tăng cơ nguy bệnh tim mạch và "hội chứng chuyển hoá". Mỡ nhiều trong xoang bụng bên cạnh gan cũng làm cho cơ nguy gan bị nhiễm mỡ (trên 5-10% gan là mỡ)(fatty liver disease, hepatic steatosis).
Tóm lại, "bụng bia" phần chính là do cơ thể quá nhiều calories dư và tích trữ năng lượng dư này dưới hình thức mỡ, với những yếu tố (calories từ rượu, giới tính nam) làm mỡ tích tụ trong bụng, bao quanh nội tạng (visceral obesity).
Biện pháp chính là vận động cơ thể, thể dục thể thao, ăn uống vừa đủ, thức ăn tươi, lành mạnh, quân bình (không quá nhiều dầu mỡ, không quá nhiều đường nhất là corn syrup) và nếu uống rượu, bia thì uống giới hạn, để ý ăn trước rồi "nhậu" sau để tránh ăn vặt quá nhiều lúc nhậu rượu.
Cuối cùng, nói về trách nhiệm của người bán thức ăn trong việc gây bệnh mập nơi người tiêu thụ. Ở Mỹ đã có rất nhiều áp lực đối với giới sản xuất thức ăn nhanh và họ đã lãnh trách nhiệm trong một số biện pháp như: ghi rõ lượng calories và thành phần đường, mỡ trên hộp thức ăn, ngưng dùng các mỡ trans-fat, giới hạn các ly nước ngọt quá lớn (“super-size”). Tuy nhiên, trách nhiệm vẫn trong tay người tiêu thụ, là người phải tự chế và quyết định món ăn thức uống của mình một cách thông minh và hiểu biết. Cách đây mấy năm, vài thiếu niên Mỹ đã kiện McDonald's vì đã làm cho họ mập. Đơn kiện đã bị toà án từ chối không xét xử vì không có cơ sở. Thêm nữa, các nhà làm luật trong 20 tiểu bang Mỹ đã quyết định cấm không cho kiện vớ vẩn (frivolous lawsuits) các công ty thức ăn nhanh theo kiểu này. Tóm lại, khác với trường hợp các hãng sản xuất thuốc lá bị kiện tụng và trừng phạt nặng nề vì các hậu quả thuốc lá, cho đến nay, ở Mỹ, trách nhiệm muốn ăn hay không vẫn nằm trong tay người ăn.
Chúc thính giả may mắn.
Bác sĩ Hồ Văn Hiền
--------------------------------------
Cảm ơn bác sĩ Hồ Văn Hiền. Chúng tôi cũng xin cảm ơn thính giả đã tham gia chương trình Hỏi đáp Y học này.
Quý vị có thể nghe lại các bài giải đáp trên mạng Internet ở địa chỉ voatiengviet.com
Quý vị muốn được giải đáp các thắc mắc về những vấn đề y học thường thức, xin gọi đến số (202) 205-7890, hoặc E-mail đến địa chỉ <vietnamese@voanews.com> để sắp xếp hẹn trả lời cho buổi phát thanh kế tiếp.
Các bác sĩ của chuyên mục Hỏi đáp Y học Trực tiếp của đài VOA sẽ cố gắng giải đáp các thắc mắc về y học của quý vị.
