Thính giả Liên Hoàng, ở California, hỏi:
“Thưa Bác sĩ,
Tôi xin hỏi Bác sĩ về cây đông trùng hạ thảo. Rất nhiều loại họ quảng cáo trên TV, nhưng đông trùng hạ thảo thứ thiệt, loại tốt nhất, thì được nói là phải được lấy từ bên Tây Tạng, trên cái núi cao hơn mặt biển 5.000 mét.
Nhưng ở đây có những bà mẹ Việt Nam trồng được trong vườn nhà, và họ cũng gọi là đông trùng hạ thảo. Sau 6 tháng họ thu gặt được, thì nó cũng có những cái củ có hình dạng giống như củ nghệ, nhưng nó màu trắng và không có con sâu ở trong.
Các bà rửa sạch đi, cất, cứ để đó ăn dần, và nói rằng ‘ăn cái này rất bổ, bổ cho sức khỏe, và mình không có bệnh’.
Thưa, như vậy có đúng không, ăn như vậy có tốt không, hay có điều gì hại không?
Xin cảm ơn Bác sĩ."
Bác sĩ Hồ Văn Hiền trả lời:
Đông trùng hạ thảo
(Các tên khác: Ophiocordyceps sinensis–ghost moth caterpillar complex, Caterpillar Fungus, Caterpillar Mushroom, Cs-4, Champignon Chenille, Chinese Caterpillar Fungus, Cordyceps sinensis, Dong Chong Xia Cao, Dong Chong Zia Cao, Hsia Ts'Ao Tung Ch'Ung, Ophiocordyceps sinensis, Tochukaso, Vegetable Caterpillar.)
Đông trùng hạ thảo, nghĩa đen có nghĩa là lúc mùa đông thì là con sâu (caterpillar), lúc mùa hạ/mùa hè thì thành cây cỏ. Tên chữ Hán này do dịch từ tên Tây tạng có nghĩa con sâu mùa đông trở thành cây cỏ lúc hè sang. Gồm hai phần, stroma là phần cây nấm, đen, nâu; hay chỉ vàng lúc còn tươi, dài 5-10cm mọc ra từ đầu con sâu ; và phần con sâu đã bị khô "ướp xác' (mummified), không phân huỷ, gọi là endosclerotium.
Theo GS Đỗ Tất Lợi, trên thực tế, ở Việt Nam có hai loại thuốc này:
1. Đông trùng hạ thảo (ĐTHT) của Trung quốc, tên khoa học là Cordyceps sinensis là một giống nấm (fungus ) mọc ký sinh trên sâu non (larva) của một loại sâu thuộc họ sâu cánh bướm. Nấm và sâu hợp sinh với nhau. Mùa đông sâu nằm dưới đất, nấm tiêu thụ các chất dinh dưỡng từ con sâu. Đến mùa hạ, sâu chết, nấm mọc lên khỏi mặt đất, nhưng gốc vẫn dính liền vào đầu sâu. Người ta đào nguyên nấm và xác sâu còn dính nhau làm thuốc, vào tháng 6-7, rửa sạch, phơi khô, phun rượu rồi phơi khô hẳn, bó thành từng bó 10-15 con rồi buộc sợi chỉ đỏ ngang chỗ nấm. Phần sâu dài 2,5-3cm (chừng 1 inch), thân nấm chừng 3-6 cm, (lớn hơn que diêm một chút) (1-2 inch)(1).
Xuất xứ: rừng ẩm ướt các tỉnh Tứ Xuyên (Sichuan), Vân Nam, Tây Khang, Tây Tạng.
2. ĐTHT của Việt Nam là một loại sâu khác, tên Brihaspa atrostigmella, cũng thuộc họ sâu Cánh bướm (Lepidoptera), sống trong thân cây chít, là một loại lau mà lá dùng để gói bánh tro. Cây này tên khoa học là Thysanoloena maxima O. Kuntze, họ Lúa Poaceae, còn gọi là cây đót, cây le, cây cỏ. Cây chít cao như cây bông lau, được cắt để làm chổi vào tháng 3-4. Vào tháng 11-12, những cây bị cắt cụt thường có sâu ẩn ở trong, người ta cắt thân cây 50-60 cm, đem về xé ra và có con nhộng của sâu Brihaspa, do sâu đẻ trứng ở vỏ cây, nhộng nở ra chui vào thân cây để sống qua mùa đông. (Theo wikipedia, con bướm [moth] này còn có thể tìm thấy ở India, Nam Trung quốc, Bhutan, Bangladesh)
Nhộng trắng vàng, dài khoảng 35mm, được rửa sạch trong nước muối, rang hay sấy cho khô, tẩm mật ong, sấy khô, cuối cùng ngâm vào rượu, với các chất béo nổi lên như mỡ gà.
Nguồn gốc: Thất Khê (Lạng Sơn) hay Hoà Bình.
Cũng theo Đỗ Tất Lợi: ĐTHT được ghi vào tài liệu thuốc đông y váo giữa thế kỷ thứ 18 trong bộ Bản thảo cương mục thập di (1765), là một vị thuốc bổ, chữa thần kinh suy nhược, ho ho lao, bổ tinh khí, chữ đau lưng, bổ thận. ĐTHT của Việt Nam, mặc dù khác, cũng được dùng trong những mục đích tương tự.(1)
Đông y cho rằng đông trùng hạ thảo cân bằng hai yếu tố âm và dương vì vừa có thực vật (thảo, cây nấm) và động vật (trùng). Nên chú ý những chỉ định kể trên là theo ngôn ngữ và y lý đông y, chúng ta không thể hiểu những từ này theo y lý khoa học của tây y hiện nay.
Ngoài miền Tây Trung Hoa, các nước vùng Himalaya, như Ấn Độ, Nepal, Bhutan, ở vùng núi, cao độ từ 3000-5000 mét đều khai thác đông trùng hạ thảo "thứ thiệt" được hái trong thiên nhiên. Rất đắt tiền do tính cách sang trọng cho người dùng (status symbol, tương tự như sắm xe Rolls Royce), cũng như hy vọng thuốc gia tăng hoặc cải thiện khả năng tình dục (aphrodisiac, sinh lực và do người ta nghĩ rằng thuốc có tác dụng chữa được ung thư. Giá ĐTHT đang tăng nhanh, và năm 2013, 1 kilo giá 125.000-500.000 nhân dân tệ. Các con trùng lớn hơn còn đắt hơn nữa (2).
Các sợi nấm (khuẩn ty thể, hay mycelia) của Cordyceps sinensis có thể được trồng trong phòng thí nghiệm, và từ đó trích ra những những chất có hoạt tính, nhưng chưa được sản xuất ở tầm mức công nghệ. Có rất nhiều loại Cordyceps ngoài C. sinensis, phân bố theo những vùng địa lý khác, nhưng dễ trồng hơn để khai thác các hoạt chất tương tự.
Giới Tây Y cũng nghiên cứu dược tính của cây nấm Cordyceps. Hiện nay, người ta có thể trồng và sản xuất Cordyceps tương tự như Cordyceps sinensis thiên nhiên trong phòng thí nghiệm (Cordyceps militaris, Cordyceps guangdongensis and Isaria cicadae).(3)
Theo trang WebMD (4), cơ chế chính là Cordyceps kích thích hệ miễn nhiễm của cơ thể, và có thể có khả năng làm teo các u ung thư nhất là ung thư phổi và da. Danh sách các bệnh dùng thuốc này khá dài: ho, yếu phổi, yếu thận, rối loạn sinh lý đàn ông (male sexual dysfunction), tiểu đêm, ù tai, thiếu máu, bệnh gan, mệt mỏi suy nhược; có vẻ như là một thuốc "bổ" , đáng chú ý là trong mục đích cường dương cho đàn ông, gia tăng ý muốn tình dục (aphrodisiac) làm cho thuốc rất được hâm mộ. Có những bằng chứng chưa đầy đủ cho thấy Cordyceps có thể làm giảm độc tính một số thuốc dùng trong hoá trị liệu và trong việc ghép bộ phận.
Về tương tác giữa Cordyceps, nên chú ý, vì nó tăng cường tính miễn nhiễm của cơ thể, tác dụng hạ miễn nhiễm của một số thuốc dùng trong tây y có thể bị ảnh hưởng.
Liều lượng chưa được định chuẩn, tuỳ bịnh, tuổi tác, tình trạng sức khoẻ từng người tuỳ trường hợp. Xin nhắc lại là không phải vì có nguồn gốc thiên nhiên mà không bao giờ gây biến chứng có hại . Những phản ứng phụ được ghi nhận: bón, sình bụng, tắt kinh. Đông trùng hạ thảo chỉ được bán như là một "health supplement" và FDA không phê chuẩn việc dùng chất này làm thuốc (drug) để chữa bệnh. Các sản phẩm đa dạng trích từ các nấm Cordyceps và liên hệ với Cordyceps (Cordyceps-related fungi) được khai thác kỹ nghệ ở Trung Quốc chưa được phân loại rõ rệt, kiểm soát phẩm chất (quality control) chưa được bảo đảm và ngay các chuyên gia dược học vẫn còn bối rối về vấn đề này.
Tóm lại, ĐTHT thứ thiệt (Cordyceps sinensis) lấy từ thiên nhiên ở vùng núi Himalaya rất hiếm và đắt tiền. Phần lớn thuốc viên bán trên thị trường do nấm Cordyceps mọc trong môi trường dinh dưỡng trong phòng thí nghiệm. “ĐTHT” của Việt Nam là một loại trùng trong thân cây chít. Theo kết quả tìm hiểu, tôi không thấy dạng “đông trùng hạ thảo” nào giống như các cây mà các bà nội trợ trồng ở nhà ( “những cái củ có hình dạng giống như củ nghệ, nhưng nó màu trắng và không có con sâu ở trong”) theo như vị thính giả mô tả trong câu hỏi.
Chúc quý vị thính giả may mắn.
Bác sĩ Hồ Văn Hiền
-------------------------------------
Cảm ơn bác sĩ Hồ Văn Hiền. Chúng tôi cũng xin cảm ơn thính giả đã tham gia chương trình Hỏi đáp Y học này.
Quý vị có thể nghe lại các bài giải đáp trên mạng Internet ở địa chỉ voatiengviet.com
Quý vị muốn được giải đáp các thắc mắc về những vấn đề y học thường thức, xin gọi đến số (202) 205-7890, hoặc E-mail đến địa chỉ <vietnamese@voanews.com> để sắp xếp hẹn trả lời cho buổi phát thanh kế tiếp.
Các bác sĩ của chuyên mục Hỏi đáp Y học Trực tiếp của đài VOA sẽ cố gắng giải đáp các thắc mắc về y học của quý vị.
