Từ truyện ngắn Đâu Đó, Ngày Mai viết từ năm 1972 đến Một Ngày, Một Ngàn Ngày viết vào cuối năm 2010 cách nhau gần 40 năm với con dao 30 tháng Tư chém ngang như một chia lìa đứt đoạn, thế nhưng Đặng Kim Côn vẫn cho người đọc thấy những trang chữ của ông không rời khỏi không khí của một cuộc chiến bi thương nhất trong lịch sử Việt Nam.
Trên chuyến xe đò chở khách chạy suốt con đường dài hơn 150 cây số giữa núi rừng dày đặc, một người lính trở về đơn vị đã gặp một cô gái giao liên VC như một định mệnh. Và tình yêu giữa họ hiện ra, nhanh như một tia chớp, giữa những hoài nghi và biên giới ta-địch. Nhưng, bất chấp tất cả, cái chết chờ đợi đâu đó trên mỗi chặn đường, họ đến không hồn nhiên, và chấp nhận cái sẽ đến, như một thách đố định mệnh. Chiến tranh!
Say Mộng, viết tại Tuy Hòa vào mùa đông năm 1974, trước ngày miền nam mất, là truyện trong một chuyện. Nhân vật chính là “Tôi”. “Người có mặt bên tôi khi tôi tỉnh dậy là đứa em gái mười chín tuổi của tôi… Tôi nằm trong phòng hồi sức, kể chuyện cho vợ tôi chép lại…” Chuyện người sĩ quan sau trận đánh trên đường trở về bị B40…Chiến tranh!
Mùa Xuân, Nếu Có Thật, năm 1988, Đặng Kim Côn viết về những ngày tháng cuối của cuộc chiến Việt Nam ở miền Trung. Vẫn không khí chiến tranh. Người lính, sau những ngày phép Tết trở về đơn vị, con đường đầy ổ gà, những quả mìn Việt cộng,… Một chiếc xe lam cán phải một quả mìn đang bốc cháy, nhiều tử thi văng ra khỏi xe xám xịt, và một tình yêu kỳ lạ đến rất nhanh giữa hai người trên cùng một chuyến xe: Một trung úy pháo binh và một cô sinh viên vừa mãn khoá Đại học sư phạm. Thời gian không dài quá một ngày. Người lính nói: “Anh yêu em.” và “Nàng dụi đầu trong ngực chàng. Môi họ tìm nhau.” Và sau đó không đầy một tháng. “Cuộc di tản như cơn lốc đầy máu và nước mắt đột ngột ập xuống con đường số 7 - độc đạo không mấy ai biết tới trước đó – con đường trở nên nổi tiếng với cái mỹ danh Lộ Máu, để nhớ bức tranh dùng máu làm sơn lót nền, trên đó, một đám người rừng hằn học hung hãn nã đạn vào hàng trăm chiếc xe đang dồn lại trên những đoạn đường, với từng đoàn người đói khát, kiệt lực, vẹt đạn, bằng mọi giá phải về đến duyên hải kịp thoát khỏi cái vùng sẽ giao cho giải phóng. Họ phải chen nhau dẫm lên những lềnh bềnh, nhầy nhụa máu thịt mà chạy, mà tiếp tục ngã xuống dưới họng súng reo hò đắc thắng của những kẻ mà ngoài bọn họ ra thì chung quanh đều là phía bên kia.” Chiến tranh!
Một Ngày, Một Ngàn Ngày, truyện mới nhất viết năm 2010. Thời gian: Sau 1975. Không gian: Một nơi nào đó ở miền Trung. Hai người tưởng là yêu nhau, gặp lại nhau. Hồi tưởng lại những ngày trước tháng Tư 1975. Chiến tranh. Tình yêu. Phản bội. Lợi dụng. Hai mang. Thật và giả.
Những địa danh Cheo Reo, Buôn Hô, Pleiku, Ban Mê Thuột, Qui Nhơn, Tuy Hoà, Phú Bổn…, nơi những người lính và người dân cùng khổ, những người của bên kia len lỏi giữa bên này, đi đứng qua lại gặp nhau, chia tay, khóc, cười, yêu giận, lạnh nhạt vồn vã… không biết đâu là thật đâu là giả. Họ sống trong một thứ tình yêu của bóng tối hơn là ánh sáng, họ không có thời gian để chờ tình yêu đến. Thời gian đứng ngoài những lời tỏ tình bằng ngôn ngữ của thân xác. Chiến tranh!
Truyện của Đặng Kim Côn là chuyện về số phận con người trong cuộc chiến Việt Nam. Chuyện của những người lính ngoài mặt trận, giữa tiếng súng và bom mìn, trên một miền đất cách xa đô thị, họ phải giết và họ bị giết chính bàn tay của những người cùng chủng tộc. Họ sống trong bầu khí chiến tranh và thở hơi thở của một cuộc chiến mà không hề biết đâu là biên giới địch và ta. Mặt trận ở đâu? Và tình yêu đến với họ dễ dàng như cứ đưa bàn tay ra là chụp bắt được.
Nhà báo Oriana Fallaci trong cuốn Nothing, and so be it viết “Graham Green đã viết rằng trong chiến tranh phần lớn thời gian là ngồi mà chờ đợi cái gì đó sẽ tới. Mà đúng vậy thật. Nhưng ông không biết rằng trong lúc phải ngồi yên, người ta cũng không buồn. Bởi vì trong chiến tranh, không bao giờ ta ngồi ở ghế khán giả, bao giờ ta cũng ở trên sân khấu, ta là một phần của vở diễn. Ngay khi ta đang ngồi uống cà phê trên sân thượng khách sạn Continental đi nữa. Một trái mìn có thể nổ, một quả lựu đạn có thể rơi, …”*
Đặng Kim Côn, tác giả của những trang viết tràn ngập mùi khói súng, hối hả chạy trên những con đường đầy ổ gà, mìn bẫy, lựu đạn, súng ống; chủ nhân của những dòng chữ tràn ngập hơi thở gấp rút của một tình yêu chợt đến như một lằn đạn; .. cho biết rất thích truyện Bác sĩ Zhivago của Boris Paternak. Tại sao? Vì hoàn cảnh sống của ông ấy giống như hoàn cảnh phần lớn những cây bút chân chính của Việt Nam. Ông nói.
Liệu những chiếc xe đò chở khách trên những con đường đầy ổ gà, mìn bẫy có còn tiếp tục chằng chịt trên trang giấy ông? Liệu những dòng chữ của ông có còn vướng mắc những địa danh Tuy Hoà, Qui Nhơn, Cheo Reo, Ban Mê Thuột…? Hay giờ đây là xa lộ thênh thang của một quốc gia có một cuộc sống khác hẳn? Hôm nay ở San Jose? Ngày mai Bolsa? Và Florida? Và New York? Là Washington? Liệu những sáng tác sắp tới của ông có ra khỏi ám ảnh của cuộc chiến Việt Nam?
Tôi hy vọng câu trả lời là sẽ có. Bởi vì khi hỏi tác giả Một Ngày, Một Ngàn Ngày là ông đang đọc gì? Đặng Kim Côn nói ông đang đọc Hoàng Tử Bé / Le Petit Prince của Antoine de Saint-Exupéry, bản dịch của Bùi Giáng.
Bạn nghĩ sao khi xếp lại trang cuối của tập truyện này?
Nguyễn Xuân Hoàng
*Oriana Fallaci trong Cuộc Sống, Cuộc Chiến Tranh Và Rồi…bản dịch của Lê Minh Đức. Nxb Hồng Lĩnh 1993
