Tìm một quả địa cầu trong thư viện hoặc lớp học ở địa phương của bạn và thử cách này: Nhắm mắt lại, xoay quả địa cầu và đưa ngẫu nhiên một ngón tay lên bề mặt cong và bóng láng của nó.
Gần như chắc chắn bạn sẽ chỉ tay vào một vùng có nước. Nước chiếm 71% diện tích hành tinh này! Có thể bạn sẽ dừng chân ở một nơi mà bạn chưa từng nghe đến - hoặc một địa điểm không còn tồn tại sau chiến tranh hoặc do biến đổi khí hậu. Có lẽ bạn sẽ cảm thấy có cảm hứng để tìm hiểu xem ai sống ở đó và nó như thế nào. Theo dõi đường đi của nhật thực toàn phần vào thứ Hai 8/4. Hãy quan sát cẩn thận và bạn sẽ tìm thấy một hình trái xoan có khắc chữ - chữ ký của người tạo địa cầu - và đối cực của nơi bạn đang đứng ngay bây giờ.
Trong thời đại của Google Earth, của những chiếc đồng hồ chỉ giờ làm thành hình tam giác và của những chiếc ô tô có GPS tích hợp, có điều gì đó về việc một quả địa cầu - một hình ảnh đại diện hình cầu của thế giới thu nhỏ - bằng cách nào đó, vẫn tồn tại.
Nhà sản xuất địa cầu ở London, Peter Bellerby cho rằng khao khát “tìm thấy vị trí của chúng ta trong vũ trụ” đã giúp các quả địa cầu tồn tại được với mục đích ban đầu của chúng – dùng để định vị – và cũng sống sót qua thời đại của internet. Ông nói rằng đó là một phần lý do khiến ông mắc nợ khi chế tạo một quả địa cầu nhân dịp sinh nhật lần thứ 80 của cha mình vào năm 2008. Kinh nghiệm này đã giúp truyền cảm hứng cho công ty của ông và 16 năm sau ông đã giữ được đội ngũ khoảng hai chục nghệ sĩ, người vẽ bản đồ và thợ mộc của mình.
“Bạn không lên Google Earth để tìm cảm hứng,” ông Bellerby nói trong studio thoáng đãng của mình, được bao quanh bởi hàng chục quả địa cầu với nhiều ngôn ngữ và trạng thái hoàn thiện khác nhau. “Quả địa cầu là thứ kết nối bạn với hành tinh mà chúng ta đang sống.”
Hoặc, như nhà thám hiểm người Mỹ gốc Scotland John Muir đã viết vào năm 1915: “Khi chúng ta chiêm ngưỡng toàn bộ địa cầu như một giọt sương lớn, có sọc và rải rác các lục địa và hải đảo, bay trong không gian với những ngôi sao khác, tất cả đều hát và tỏa sáng cùng nhau như một thực thể thống nhất, toàn bộ vũ trụ xuất hiện như một cơn bão mỹ thuật đẹp vô tận.”
Làm một quả cầu giữa thời đại thay đổi đột phá?
Ngoài sức hấp dẫn hiện sinh và lịch sử, các vấn đề trần thế như chi phí và địa chính trị cũng ảnh hưởng đến quá trình làm ra quả địa cầu. Ông Bellerby nói công ty của ông có kinh nghiệm làm việc với các quan chức hải quan ở các khu vực có biên giới tranh chấp như Ấn Độ, Trung Quốc, Bắc Phi và Trung Đông.
Và có một câu hỏi thực sự là liệu những quả địa cầu - đặc biệt là những quả cầu thủ công - có còn phù hợp hơn là những tác phẩm nghệ thuật và lịch sử đối với những người có đủ khả năng chi trả hay không. Xét cho cùng, chúng là những bức ảnh chụp nhanh của quá khứ - về cách những khách hàng và người tạo ra chúng nhìn thế giới tại một thời điểm nhất định. Vì vậy, chúng vốn là sự thể hiện không chính xác về một hành tinh chuyển động liên tục.
“Quả địa cầu có đóng vai trò quan trọng nào trong thời đại chúng ta không? Nếu có, thì theo tôi, là do vẻ ngoài trong không gian 3 chiều của nó, và mong muốn không thể cưỡng lại của chúng ta, là xoay nó một cái, và tiếp theo là sự hấp dẫn của hình ảnh bản đồ của quả đất,” ông Jan Mokre, phó chủ tịch Hiệp hội nghiên cứu quả địa cầu Coronelli International ở Vienna nói. “Có lẽ một hiệu ứng hoài niệm nào đó cũng đóng một vai trò nào đó, cũng giống như những chiếc ô tô cũ và đồng hồ cơ khí vẫn có sức hấp dẫn nhất định đối với con người”.
Ông Joshua Nall, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Khoa học Whipple ở Cambridge, cho biết quả địa cầu vẫn là vật thể hiện “sự học hỏi, sự uyên bác, lợi ích chính trị của chủ nhân nó”.
“Thật đáng buồn, tôi nghĩ việc sử dụng trên toàn cầu có lẽ đang giảm dần, có lẽ đặc biệt là trong môi trường trường học, nơi công nghệ kỹ thuật số đang chiếm ưu thế,” ông Nall nói. “Tôi nghĩ bây giờ có lẽ chúng đang trở thành những món đồ trưng bày đẹp và có uy tín. Chúng được mua để trưng bày cho đẹp mắt, tất nhiên là chúng luôn như vậy.”
Như thế nào và bao nhiêu?
Quả địa cầu của ông Bellerby không hề rẻ. Chúng có giá từ khoảng 1.290 bảng Anh (khoảng 1.900 đô la) cho loại nhỏ nhất đến sáu con số cho mẫu Churchill 50 inch (127 cm). Ông tạo ra khoảng 600 quả cầu mỗi năm với nhiều kích cỡ, khung và trang trí khác nhau.
Tạo ra chúng là một quá trình phức tạp, bắt đầu từ việc tạo ra một quả cầu và tiến tới việc áp dụng các tấm hình cánh hoa mỏng manh, được gọi là “gores”, được gắn với nhau xung quanh bề mặt quả cầu. Các nghệ sĩ ngồi quanh studio của ông Bellerby ở London cẩn thận pha trộn và áp dụng màu sơn – coban và bạc hà mơ mộng cho đại dương, màu vàng, xanh lá cây và màu đất son cho phong cảnh.
Ai mua quả cầu trong thời đại này?
Ông Bellerby không nêu tên khách hàng, nhưng ông nói rằng họ đến từ nhiều tầng lớp kinh tế xã hội hơn bạn nghĩ - từ gia đình đến doanh nghiệp và nguyên thủ quốc gia. Các nhà sưu tập nghệ thuật tư nhân. Các nhà làm phim cũng vậy.
Ông Bellerby nói trong cuốn sách của mình rằng công ty đã sản xuất bốn quả địa cầu cho bộ phim năm 2011, “Hugo”. Bạn có thể thấy một quả địa cầu trong bộ phim “Tetris” năm 2023, trong đó có một quả địa cầu, mô hình Galileo, chân thẳng đứng oai vệ, nổi bật trong một cảnh.
Và vâng, một số người giàu nhất hành tinh mua chúng. Gia đình chủ tịch công ty phần cứng và công cụ Reinhold Wurth của Đức đã tặng ông một chiếc Churchill, mẫu lớn nhất, nhân dịp sinh nhật lần thứ 83 của ông. Hiện nó đang được trưng bày tại Bảo tàng Wurth 2 ở Berlin.
Cháu gái của ông, Maria Wurth, nói trong một video trên Instagram rằng tác phẩm nêu bật lịch sử của công ty và những chuyến đi của ông trùm.
Một ‘bãi mìn chính trị’
Không có tiêu chuẩn quốc tế nào cho một trái đất được vẽ chính xác. Các quốc gia, giống như con người, nhìn thế giới theo cách khác nhau và một số rất nhạy cảm về cách miêu tả lãnh thổ của họ. Xúc phạm họ bằng cách vẽ đường viền “không chính xác” trên quả địa cầu là có nguy cơ bị hải quan tịch thu các quả cầu.
“Làm quả địa cầu,” ông Bellerby viết, “là một bãi mìn chính trị.”
Trung Quốc không công nhận Đài Loan là một quốc gia. Maroc không công nhận Tây Sahara. Biên giới phía bắc của Ấn Độ đang có tranh chấp. Nhiều quốc gia Ả Rập, chẳng hạn như Li Băng, không thừa nhận Israel.
Ông Bellerby nói công ty đánh dấu các đường biên giới đang tranh chấp là đang tranh chấp: “Chúng tôi không thể thay đổi hoặc viết lại lịch sử”.
Nói về lịch sử, thì đây là ‘trái táo quả đất’
Các nhà khoa học từ thời cổ đại, nổi tiếng là Plato và Aristotle, đã thừa nhận rằng trái đất không phẳng mà gần giống một quả cầu hơn. (Chính xác hơn, nó là một hình cầu - phình ra ở xích đạo, ép lại ở hai cực).
Không ai biết quả địa cầu đầu tiên được tạo ra khi nào. Nhưng bản cổ nhất còn sót lại được biết đến có từ năm 1492. Không ai ở châu Âu biết đến sự tồn tại của Bắc hay Nam Mỹ vào thời điểm đó.
Nó được gọi là "Erdapfel", có nghĩa là “quả táo trái đất” hoặc “khoai tây”. Quả cầu được tạo ra bởi nhà hàng hải và nhà địa lý người Đức Martin Behaim, người đang làm việc cho vua Bồ Đào Nha, theo Bảo tàng Whipple ở Cambridge. Nó chứa không chỉ là thông tin bản đồ được biết đến mà còn có các chi tiết như hàng hóa ở nước ngoài, địa điểm thị trường và các giao thức thương mại địa phương.
Đó cũng là ghi nhận về một thời gian khó khăn.
“Quả cầu Behaim ngày nay là tài liệu trung tâm về cuộc chinh phục thế giới của người châu Âu và hoạt động buôn bán nô lệ ở Đại Tây Dương,” theo trang web của Bảo tàng Quốc gia Đức về quả địa cầu, được trưng bày ở đó. Vào thế kỷ 15, bảo tàng lưu ý, “Châu Phi không phải chỉ là để người ta đi vòng quanh trên con đường đi tìm Ấn Độ, mà còn được phát triển về mặt kinh tế.”
Bảo tàng ghi lại: “Quả địa cầu cho thấy rõ sự hình thành thế giới hiện đại của chúng ta dựa trên việc chiếm đoạt nguyên liệu thô, buôn bán nô lệ và lập đồn điền bằng bạo lực đến mức nào”, hay “giai đoạn đầu tiên của sự nô dịch và phân chia thế giới của người châu Âu”.”
Hai quả cầu giống nhau cho ông Churchill và Roosevelt trong thời Thế chiến Thứ hai
Nếu bạn có một quả địa cầu thuộc bất kỳ loại nào thì bạn đang có một người bạn tốt. Trong Thế chiến Thứ hai, hai chiếc đặc biệt được giao cho các nhà lãnh đạo ở hai bên bờ Đại Tây Dương như biểu tượng của quyền lực và sự hợp tác.
Vào dịp Giáng sinh năm 1942, Hoa Kỳ đã giao hai quả địa cầu khổng lồ cho tổng thống Mỹ Franklin Roosevelt và Thủ tướng Anh Winston Churchill. Chúng có đường kính 50 inch (127 cm) và nặng hàng trăm pound mỗi quả, được cho là những quả cầu lớn nhất và chính xác nhất vào thời điểm đó.
Phải mất hơn 50 nhà địa lý, người vẽ bản đồ và người vẽ phác thảo của chính phủ mới tổng hợp thông tin để tạo ra quả địa cầu, do Công ty Weber Costello ở Chicago Heights, Illinois xây dựng.
Theo Thư viện Quốc hội Hoa Kỳ, quả địa cầu của ông Roosevelt hiện được đặt tại Thư viện Roosevelt ở Hyde Park, N.Y., và quả địa cầu của ông Churchill hiện được đặt tại Chartwell House, ngôi nhà của gia đình Churchill ở Kent, Anh.
Về lý thuyết, các nhà lãnh đạo có thể sử dụng đồng thời các quả địa cầu để xây dựng chiến lược chiến tranh. “Tuy nhiên, trên thực tế,” ông Bellerby viết, “món quà của quả địa cầu chỉ là một bài tập về giao tế công cộng PR đơn giản, một vũ khí quan trọng trong chiến tranh hiện đại.”
Diễn đàn