Gửi 20 triệu cư dân ĐBSCL bấy lâu
không được quyền có tiếng nói
Gửi Nhóm Bạn Cửu Long
Ngô Thế Vinh
VOA - Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam thông báo sẽ tổ chức một cuộc họp tham vấn vào ngày 23/04/2024 tại thành phố Cần Thơ về Dự án Kênh đào Funan Techo. Việt Ecology Foundation gởi đến bài viết của bác sĩ (BS) Ngô Thế Vinh về Dự án đang gây nhiều tranh cãi này. Ông là người từ rất sớm gióng lên tiếng chuông cảnh báo về hiểm họa của các đập thủy điện thượng nguồn sông Mekong, đã viết nhiều bài khảo luận và là tác giả hai cuốn sách Cửu Long Cạn Dòng Biển Đông Dậy Sóng (2000) và Mekong Dòng Sông Nghẽn Mạch (2007). Ông cũng được biết tới như một nhà hoạt động môi sinh bền bỉ từ ngót 30 năm nay, với mối quan tâm bảo vệ hệ sinh thái sông Mekong và Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL).
THỨ TỰ THỜI GIAN DỰ ÁN FUNAN TECHO
19/05/2023: Hai tháng trước khi rời chức Thủ Tướng, ông Hun Sen chủ trì một buổi họp nội các đưa ra quyết định về “Dự án Đường Thủy Tonlé Bassac và Hệ Thống Hậu Cần” / “The Tonle Bassac Navigation and Logistics System Project” hay còn được gọi là Kênh Funan Techo, với một kế hoạch ban đầu được đưa ra bao gồm ngân sách, cấu trúc và khung thời gian thực hiện. Dự án được toàn thể Quốc Hội Cambodia trong khóa họp lần thứ VI thông qua và sau đó vào ngày 07/06/2023, Chính phủ Cambodia đã quyết định thành lập Ủy Ban Liên Bộ để triển khai dự án Kênh đào Funan Techo.
08/08/2023: Chính phủ Cambodia gửi tới Ban Thư ký Ủy Hội Sông Mekong (MRC) Thông báo về Dự án Kênh đào Funan Techo. Con kênh có chiều dài 180 km, rộng 10 m, độ sâu 5,4 m, với 11 cây cầu, và 208 km đường lộ mới; con kênh có 3 âu tàu (ship locks) để điều hành mực nước, lượng nước xả, với mỗi âu tàu là 3,6 m3/ giây/ ngày – và phía Cambodia cho rằng con kênh sẽ không ảnh hưởng trên dòng chảy sông Mekong [sic]. Dự án thủy vận nội địa cho tàu 1.000 DWT sẽ khởi công vào cuối năm 2024, sẽ hoàn tất và vận hành vào năm 2028.
11/10/2023: Một lễ ký kết Khung Thỏa thuận đã diễn ra tại Phnom Penh, giữa ông Sun Chanthol - Đệ Nhất Phó Thủ Tướng kiêm Chủ tịch Hội đồng Phát triển Cambodia - và ông Chu Dũng (Zhou Young) - đại diện Công ty Cầu Đường Trung Quốc / CRBC (China Road and Bridge Corporation) - về Dự án Đường Thủy và Hệ Thống Hậu Cần Sông Bassac [The Tonle Bassac Navigation and Logistics System Project].
17/10/2023: 6 ngày sau, là một lễ ký kết chính thức cấp chính phủ diễn ra ở Bắc Kinh, dưới quyền chủ tọa của tân Thủ Tướng Hun Manet, cho phép các Công ty Trung Quốc (TQ) thực hiện cuộc nghiên cứu tính khả thi của Dự án Kênh Funan Techo. Cũng vẫn ông Sun Chanthol - Đệ Nhất Phó Thủ Tướng kiêm Chủ tịch Hội đồng Phát triển Cambodia - có mặt trong buổi ký kết với các đại diện Công ty Cầu Đường Trung Quốc / CRBC.
Thủ tướng Cambodia, Hun Manet, chủ trì lễ ký kết thoả thuận khung về kênh đào Funan Techo tại Bắc Kinh, 17 tháng 10, 2023.
25/10/2023: Dự án kênh Funan Techo được xúc tiến mạnh mẽ ngay từ những ngày đầu nhậm chức Thủ Tướng của Hun Manet. Trước những bước tiến hành ồ ạt của Chính phủ Cambodia về Dự án Kênh Funan Techo gần như Cambodia đặt Việt Nam trước một tình trạng đã rồi, trong khi Việt Nam (VN) thì vẫn kiềm chế không mạnh mẽ lên tiếng và chỉ bắt đầu giai đoạn thu thập ý kiến các chuyên gia, sau đó mới có một bản đúc kết để báo cáo lên Thủ Tướng (TT) Chính phủ đương nhiệm là ông Phạm Minh Chính.
15/12/2023: Trong cuộc viếng thăm chính thức Hà Nội, Thủ Tướng Cambodia Hun Manet giải thích cho người đồng cấp VN, TT Phạm Minh Chính, rằng Dự án Funan Techo sẽ không ảnh hưởng tới hệ thống dòng chảy sông Mekong, do con kênh đào chỉ chuyển nước từ sông Bassac – mà ông gọi đó là một phụ lưu (tributary), trong khi chính danh sông Bassac là một phân lưu (distributary) của sông Mekong.
Thủ tướng Việt Nam, Phạm Minh Chính, tiếp thủ tướng Cambodia, Hun Manet, tại Hà Nội, ngày 11 tháng 12, 2023.
Trước một Thông báo không chính xác như vậy, KS Phạm Phan Long, Hội Sinh Thái Việt VEF, đã có một giải thích: “Đó là một ‘lựa chọn cố ý’ có tính cách chiến lược để Cambodia né tránh một nghiên cứu đánh giá tác động môi trường xuyên biên giới / TbEIA và phải tham vấn có sự đồng thuận của phía VN khi con kênh lấy nước từ dòng chính sông Mekong theo tinh thần Hiệp Định Sông Mekong 1995.”
26/03/2024: Cựu TT Hun Sen, nay là Chủ tịch Thượng viện Cambodia trong chuyến đi mới đây tới Đảo Hải Nam tham dự Hội nghị Diễn Đàn Châu Á Bác Ngao 2024 (Boao Forum for Asia), với chủ đề “Châu Á và Thế giới: Thách thức chung, Trách nhiệm chung”, đã cố gắng củng cố thêm sự hậu thuẫn từ Bắc Kinh liên quan tới dự án Kênh đào Funan Techo. Với mục đích đó Hun Sen đã gặp Triệu Lạc Tế, Ủy viên Thường vụ Bộ Chính Trị Đảng Cộng Sản TQ. Hun Sen cũng điện đàm với ông Trần Trọng, Phó Tổng Giám Đốc (TGĐ) Tập Đoàn Xây Dựng Giao Thông TQ (CCCC / China Communications Construction Company Ltd.), theo Khmer Times.
09/04/2024: Cựu TT Hun Sen, nay là Chủ tịch Thượng Viện Cambodia lên tiếng phủ nhận con kênh Funan Techo sẽ tạo thuận cho các tàu quân sự TQ từ Căn cứ Hải Quân Ream đi lên dòng sông Mekong. Ông viết trên Diễn Đàn X: “Tại sao Cambodia lại đưa quân TQ vào đất nước của mình, điều đó vi phạm Hiến Pháp. Và tại sao TQ lại đem quân vào Cambodia, đi ngược với nguyên tắc tôn trọng sự độc lập của Cambodia.” Hun Sen đã đáp trả một bài báo tiếng Việt ra ngày 18/03/2024 cho rằng dự án Kênh Funan Techo có “công dụng kép” (dual-use), tạo thuận lợi cho sự hiện diện quân sự TQ vào sâu trong lãnh thổ Cambodia, sát với biên giới VN [The Straits Times 09/04/2024].
11/04/2024: Trong cuộc họp báo thường kỳ, Phó Phát ngôn viên Bộ Ngoại Giao VN Đoàn Khắc Việt đã nêu quan điểm VN về Dự án kênh đào Funan Techo, nhấn mạnh tới tầm quan trọng của việc hợp tác để quản lý và sử dụng hiệu quả bền vững nguồn nước sông Mekong. VN cũng đề nghị Cambodia phối hợp chặt chẽ với VN và MRC trong việc chia sẻ thông tin và đánh giá tác động của công trình này đối với tài nguyên nước và hệ sinh thái của ĐBSCL, để đảm bảo lợi ích hài hòa của các quốc gia ven sông và người dân sinh sống trong lưu vực. [10]
23/04/2024: Lần đầu tiên Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam tổ chức tại thành phố Cần Thơ một Hội nghị cấp quốc gia để “Tham vấn về Dự án Kênh đào Funan Techo của Cambodia, và kết quả thực hiện Hướng dẫn đánh giá tác động môi trường xuyên biên giới của Ủy hội Mekong quốc tế” và Hướng dẫn TbEIA cùng với kết quả thực hiện Thủ tục Thông Báo, Tham vấn trước và thỏa thuận PNPCA với các dự án thủy điện Pak Beng, Pak Lay và Luang Prabang.
Bài viết này như là một tham luận từ xa gửi tới Hội Nghị Mekong diễn ra tại Cần Thơ ngày 23/04/2024.
QUAN ĐIỂM CAMBODIA
Thủ Tướng Hun Manet khẳng định Cambodia không vay tiền Trung Quốc để xây dựng con kênh, nhưng việc tiến hành xây dựng sẽ do hợp tác với khu vực tư nhân / private sector với hình thức BOT [5]. Cần lưu ý, công ty ký kết với Cambodia để nghiên cứu tính khả thi của dự án kênh Funan Techo là CRBC (China Road and Bridge Corporation), một công ty con của CCCC (China Communications Construction Company, Ltd.), một tập đoàn thuộc sở hữu của nhà nước Trung Quốc.
Đồng Bằng Sông Cửu Long với cảnh hạn hán khốc liệt năm 2016. [nguồn: VN Express 3/11/2016]
Chhengpor Aun, là một học giả thuộc nhóm Nghiên Cứu Tương Lai Cambodia, nhận định: “Con kênh là sự bù đắp cho Giấc Mơ của Vương Quốc Khmer, một xoa dịu vết thương sâu đậm của Cambodia khi cả một vùng châu thổ Mekong bị sáp nhập vào Việt Nam dưới thời thuộc địa Pháp từ 1949. Con kênh còn có ý nghĩa khẳng định mức độ độc lập về kinh tế và cả về chính trị đối với quốc gia láng giềng phía đông [Việt Nam].” [1] Nhưng sự độc lập đó chưa thể có khi TT Hun Manet chọn mô hình BOT / Build-Operate-Transfer khi con kênh ấy còn nằm trong tay Trung Quốc. Thời gian khai thác các công trình theo mô thức BOT, có phân tích cho rằng có thể lên đến 50 năm, hoặc có thể 20 – 30 năm, tuỳ vào thương lượng giữa Cambodia và Trung Quốc. Việc đi dây giữa Trung Quốc và Việt Nam cũng không phải là dễ dàng đối với chính quyền mới của Cambodia hiện nay. Chặng đường tiến tới còn gập ghềnh và cả nguy hiểm.
Sok Touch, Chủ tịch Hàn Lâm Viện Hoàng Gia Cambodia đưa ra nhận xét: “Nỗi lo ngại thật sự của Việt Nam là sẽ mất đi quyền kiểm soát đất nước Cambodia, và như vậy rõ ràng Hà Nội chỉ chú tâm tới chuyện làm ăn của riêng mình (Hanoi shoud mind its own business). Hãy nhìn sang Việt Nam, bấy lâu họ vẫn chuyên chở lúa gạo qua các hệ thống kênh đào / waterway system, có bao giờ họ báo trước cho chúng ta là họ sẽ đào những con kênh đó không? Không, không bao giờ họ nói ra điều ấy. Sok Touch nói tiếp: “Hãy đoái thương tới người Khmer chúng tôi (take pity on us). Những việc chúng tôi làm chẳng ảnh hưởng gì tới các ông [Việt Nam] cả.” [1]
QUAN ĐIỂM VIỆT NAM
Việt Nam thấy rõ những thông tin ban đầu mà Cambodia đưa ra rất thiếu sót, nếu không muốn nói là hỏa mù, có thể dẫn tới những nhận định đánh giá sai lạc. Điều này đã khiến Kỹ sư (KS) Phạm Phan Long, Hội Sinh Thái Việt đã phải đặt tựa cho một bài viết: “Thủ tướng Cambodia gây ngờ vực tại Hà Nội về dự án thủy lộ Phù Nam.” [6] Với nhiều điều không được nói ra, trong Thông báo Phnom Penh gửi cho MRC, xác định con kênh Funan Techo chỉ là một thủy lộ để vận chuyển hàng hóa nội địa cho các con tàu 1.000 tấn nhưng thật ra thiết kế của dự án cho cả những con tàu 3000 tấn tới 5000 tấn. Họ cho biết chỉ chuyển nước cho các âu thuyền của con kênh nhưng không hề nói tới là họ còn sẽ chuyển nước phát triển thủy lợi vì trong thực tế Funan Techo sẽ là một con Kênh Đào Đa Năng / Multipurpose [7], ngoài thủy vận / navigation, còn có nhiều mục đích khác mà chính phủ Hoàng gia Cambodia không chính thức thông báo cho MRC nhưng chúng ta có thể kể:
Con kênh nước ngọt ấy lấy nước từ con sông Mekong và con sông Bassac chảy qua 4 tỉnh Kandal, Takeo, Kampot và Kep với ngót 1,6 triệu dân sống hai bên kênh, và khi đã chuyển dòng và có được nguồn nước ngọt vô giá, con kênh không chỉ là một thủy lộ mà còn có những công dụng tiêu tưới / irrigation mở rộng diện tích canh tác / agriculture trên những vùng đất Cambodia từ trước tới nay vốn thiếu nước, và sẽ còn tạo thêm những hồ nước nuôi trồng thủy sản / aquaculture, bảo đảm lương thực và cải thiện đời sống của cư dân của 4 tỉnh trong vùng mà con kênh Funan Techo chảy qua.
Rõ ràng là trong các cuộc bàn thảo của Diễn đàn Vận Tải và Hậu Cần 2023 (The Transport and Logistics Forum 2023), giới kinh doanh đầu tư Cambodia còn bàn tới giá trị gia tăng của đất đai và bất động sản ven con kênh, khi có thêm được những cảng phụ (subordinate ports) tạo thêm công ăn việc làm, đồng thời với phát triển các khu gia cư cùng với nhu cầu nguồn nước cho sinh hoạt.
Như vậy, với con kênh đào 180 km chiều dài ấy đâu có phải chỉ cần có 80 triệu m3 nước với lượng nước xả từ mỗi âu tàu (ship lock) là 3,6 m3 / giây (trung bình mỗi ngày) để mà kết luận: con số đó là không đáng kể so với lưu lượng dòng chảy của hệ thống sông Mekong. [7]
Tiến sĩ (TS) Lê Anh Tuấn, nguyên Phó Viện Trưởng Viện Biến Đổi Khí Hậu Đại Học (ĐH) Cần Thơ với cái nhìn của một chuyên gia lâu năm về ĐBSCL, phát biểu: “Câu chuyện kinh đào Funan Techo của Cambodia cho tới nay (tháng 4/2024) thật khó mà đánh giá với tất cả những “thách thức tiềm ẩn” cho tương lai ĐBSCL vì có nhiều thông tin ban đầu chưa đầy đủ và cả chưa rõ ràng. Theo TS Lê Anh Tuấn, thì những việc cần làm để có thể giảm thiểu những tác hại là:
Ủy ban Sông Mekong, đặc biệt Cambodia và Việt Nam cần có một đánh giá toàn diện các tác động về mặt kỹ thuật, kinh tế, môi trường và xã hội của dự án này đối với Cambodia và Việt Nam. Cần phải có một cơ chế chia sẻ thông tin thường xuyên về sự vận hành nguồn nước từ sông Bassac và con Kênh Funan Techo, bao gồm lưu lượng dòng chảy, chất lượng phù sa và biến động nguồn cá.
Cần tính toán và thỏa thuận dòng chảy tối thiểu (hay dòng chảy môi trường / environmental flow) của dòng sông Bassac xuống ĐBSCL vào mùa khô. Sự bảo đảm dòng chảy tối thiểu nên có bằng một cam kết pháp lý và có thể giám sát công khai.
Dù khi đã có tuyến vận tải đường thủy Funan Techo trong tương lai, nhưng Cambodia vẫn phụ thuộc vào tuyến đường thủy sông Tiền xuyên ĐBSCL trong tuyến tàu hàng lớn từ Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Trung Quốc, kể cả nước Nga để lên Phnom Penh qua Biển Đông vì đoạn đường sẽ ngắn hơn là phải đi vòng qua Mũi Cà Mau vào Vịnh Thái Lan. Việt Nam có thể có những thương lượng ngoại giao với Cambodia về lợi thế này vì đến nay tuyến đường này vẫn không thu phí.
BOT HAY BOOT CÒN NGUY HIỂM HƠN VAY NỢ
Kể từ thời điểm thông báo bắt đầu nghiên cứu tính khả thi của dự án, đã có nhiều chỉ trích từ công luận và phe đối lập, cho rằng Cambodia đang rơi vào bẫy nợ của TQ. Bản tin ngày 13 tháng Ba, 2024 trên tờ Khmer Times viết rằng TT Hun Manet nói Cambodia “không vay nợ để xây dựng dự án” mà chỉ là sang nhượng theo phương thức BOT.
Bản tin cũng viết, để đáp trả các tường thuật trên đài RFA, rằng “một quan chức cao cấp của Bộ Kinh Tế Tài Chánh” nói rằng “Dự án kênh đào Funan Techo là bất khả dụng và không mang lại phúc lợi cho đất nước Cambodia”, TT Hun Manet nói rằng “hãy chấm dứt thêu dệt các phát biểu của giới chức Cambodia” và rằng “các quan chức nào tại Bộ Kinh Tế Tài Chánh không phân biệt được BOT và nợ thì đó là những quan chức ngu nhất.” [8]
KS Phạm Phan Long nhận định về phát biểu này: “Không nhận thấy BOT là nợ trá hình vẫn phải trả tiền là còn thiếu trí tuệ hơn nữa”. Bởi vì khi TQ nắm toàn quyền vận hành thu phí, con kênh vẫn còn là sở hữu của họ, chứ không phải thuộc Cambodia.
Trong một trả lời phỏng vấn với phóng viên Sok Bophea trên China Global South Project, Giám đốc Trung Tâm Stimson, Brian Eyler, nói rằng “thu nhập tạo ra từ dự án kênh đào, hoặc từ việc đánh thuế hay thu thuế cầu đường, hay bất cứ hình thức thu nhập nào, sẽ là thu nhập của người chủ dự án, mà chắc chắn đó là nhà thầu Trung Quốc, cho một giai đoạn khoảng 20 đến 30 năm tuỳ vào thương lượng. Chỉ khi nào hợp đồng hết hạn, quyền sở hữu và thu nhập từ dự án Kênh Funan mới bắt đầu thuộc chính phủ Cambodia.” [9]. Còn theo thông tin trên trang Construction & Property, những dự án theo mô hình BOT trước đây của Cambodia do Trung Quốc thực hiện, chẳng hạn cao tốc Phnom Penh – Sihanoukville, thời gian khai thác thường là lên đến 50 năm.
Vậy BOT là gì? Thay vì giản lược gọi là BOT, nếu viết đầy đủ -- phải là BOOT: Build – Own - Operate – Transfer / Xây-Sở Hữu-Vận Hành-Chuyển Giao. Nay giản lược gọi là BOT / Build - Operate – Transfer / Xây-Vận Hành-Chuyển Giao, không có chữ sở hữu, nhưng vẫn là thuộc quyền “sở hữu” của công ty nhà nước TQ trong vòng 50 năm. Điều đáng lo ngại nhất, là trong thời gian “nửa thế kỷ” chờ đợi tới ngày chuyển giao cho phía Cambodia vận hành thì chuyện kiểm soát nguồn nước đều theo các quy trình vận hành của TQ và thông tin vận hành rất khó có được chia sẻ công khai và minh bạch. Như vậy, tương lai trước mắt là Việt Nam – cụ thể hơn là vùng ĐBSCL, hoàn toàn bị động về nguồn nước và chịu thiệt hại kinh tế - môi trường - xã hội là không đoán trước được.
VIỆT NAM VÀ NHỮNG MỐI QUAN TÂM
Về phía VN còn có mối lo ngại thêm nữa, là trong nửa thế kỷ tới, khi mà TQ có quyền sở hữu và toàn quyền khai thác con Kênh Funan Techo, đó sẽ là thứ “vũ khí môi sinh” có thể triệt tiêu nguồn nước -- một yếu tố sống còn của kinh tế ĐBSCL và xa hơn thế nữa, theo nhận định của hai nhà nghiên cứu VN là Đinh Thiện và Thanh Minh thuộc Viện Nghiên cứu Phát triển Phương Đông (The Oriental Research Institute) thì Kênh Funan Techo có “công dụng kép” tạo thuận cho sự hiện diện quân sự TQ vào sâu trong lãnh thổ Cambodia, sát với biên giới VN. [The Straits Times 09/04/2024 ], thêm một mối đe dọa về quân sự đối với an ninh lãnh thổ của VN. Ý kiến này đã bị ông Hun Sen phản bác mạnh mẽ mà ông cho là “bịa đặt / fabricate the story”. Trong khi chính phủ Mỹ cũng rất quan tâm về các tàu chiến TQ vẫn ra vào Căn cứ Hải quân Ream của Cambodia, được xem như một tiền đồn mới của Bắc Kinh sát với Biển Đông đang là vùng tranh chấp với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa giữa TQ và Việt Nam và các quốc gia ASEAN.
Qua truyền thông báo chí nhà nước, chính quyền Phnom Penh còn cố tình tạo mối lo trong dân chúng Khmer là Cambodia sẽ mãi bị lệ thuộc vào VN nếu không có con kênh đào Funan Techo như một thủy lộ riêng. Họ còn kích động tự ái dân tộc – khơi dậy thứ tình cảm sâu kín chống VN của người Khmer bấy lâu. Nhưng thực sự giữa Cambodia và VN đã có hiệp ước để hai bên tự do sử dụng Mekong cả sông Tiền và sông Hậu, mà không bị thu phí và ngăn chặn. Hiện tại Chính quyền Cambodia đã không nói hết sự thật với chính người dân của họ.” Dù thuộc phe phái nào, nuôi dưỡng tình cảm Chống VN / Chống bọn “Yuon,” là tiếng khinh thị người Khmer gọi người Việt. Bấy lâu chiêu bài chống VN vẫn được coi là “biểu tượng” của lòng yêu nước và cũng là mẫu số chung đoàn kết các phe phái của họ.
CAMBODIA CŨNG THIỆT HẠI TỪ KÊNH FUNAN TECHO
Thiệt hại về môi trường: Con kênh Funan Techo sẽ cắt ngang 4 tỉnh: Kandal, Takeo, Kampot, và Kep; bờ kênh sẽ như con đê chắn kiên cố cắt đôi những cánh đồng lũ tràn (flooded plains) bấy lâu của Cambodia. Hậu quả sẽ là: bên hữu ngạn con kênh không thoát nước được sẽ bị lụt lội và bên tả ngạn – bao gồm cả ĐBSCL sẽ mất nguồn nước tràn từ đồng lũ, nên sẽ thiếu nước. Chắc chắn, Cambodia sẽ phải chuyển nước từ con kênh Funan Techo và từ con sông Bassac sang tả ngạn để bù vào. Và như vậy nguồn nước xuống ĐBSCL cũng bị cắt giảm đáng kể, nhất là vào Mùa Khô. Người viết đã từng ví Biển Hồ như một trái tim và hệ thống sông Mekong như bộ máy tuần hoàn của một cơ thể sống.
Từ hai thập niên qua, do chuỗi đập thủy điện dòng chính trên thượng nguồn, Biển Hồ đang dần bị suy kiệt ngay cả vào mùa mưa, do sức mạnh của dòng lũ từ thượng nguồn sông Mekong đổ về đã yếu đi, thời gian dòng nước sông Tonlé Sap chảy ngược vào Biển Hồ cũng ngắn hơn. Biển Hồ trở thành một trái tim thiếu máu – và nay lại phải rút thêm một lượng nước nữa, có thể thấy trước trong tương lai không xa, Trái Tim Biển Hồ sẽ lâm vào tình trạng suy kiệt (Heart Failure / Suy Tim). Không còn nhịp đập khỏe mạnh của Trái Tim Biển Hồ sẽ là một thảm họa cho cả hai vùng Châu Thổ Tonlé Sap -- vựa lúa vựa cá của Cambodia và của ĐBSCL của Việt Nam.
Thiệt hại về kinh tế Bảo rằng con kênh Funan Techo là một thủy lộ ngắn hơn, tiết kiệm cho Cambodia về thời gian vận chuyển, tiết kiệm nhiên liệu hơn là phải đi qua con sông Tiền của ĐBSCL như hiện nay là không đúng. Trong thực tế, phần lớn các con tàu hàng container đi vào và ra Cambodia là các quốc gia phía đông như Hàn Quốc, Nhật Bản, Đài Loan, nhất là Trung Quốc và cả Mỹ, nên chặng đường bấy lâu là đi từ Biển Đông vào Cảng Cái Mép Bà Rịa Vũng Tàu rồi đi vào sông Tiền lên Phnom Penh vẫn ngắn hơn là phải đi một đường vòng xuống phía nam, qua Mũi Cà Mau mới tới Vịnh Thái Lan, rồi cảng Kep để vào được con Kênh Funan Techo lên Phnom Penh. Chặng đường vòng ấy sẽ diệu vợi và xa hơn là đi qua ĐBSCL rất nhiều: mất nhiều thời gian hơn, tốn nhiều nhiên liệu hơn cho các con tàu hàng.
Theo KS Phạm Phan Long thì, các thương thuyền từ Phnom Penh nếu đi theo tuyến Mekong VN ra vào bờ Biển Đông để hướng đến Nhật Bản, Đại Hàn, Đài Loan, Trung Quốc hay Hoa Kỳ, những đối tác thương mại lớn nhất với Cambodia không dài hơn mà ngắn hơn một nửa, sẽ nhanh hơn và và rẻ hơn so với tuyến Funan Techo. Ngay cả các thương thuyền Trung Quốc trừ khi bị ép buộc, họ cũng sẽ không chọn tuyến Funan Techo vào Phnom Penh vì không phải trả phí BOT và chưa kể còn mất thời gian chờ đợi vượt ba âu tàu. Funan Techo có thể sẽ là “cái mũi” biểu tượng thất bại kinh tế thủy vận của BRI (Belt and Road Initiative) trên đất Chùa Tháp mà hai thế hệ cha và con, Hun Sen - Hun Manet, đang ép buộc dân Khmer phải chấp nhận và gánh trả.
Bản đồ so sánh hai tuyến đường thủy cho thương thuyền từ Phnom Penh ra Biển Đông qua ĐBSCL (đường màu xanh) và đường thủy qua Kênh Funan Techo vòng qua Mũi Cà Mau vào Vịnh Thái Lan (đường màu đỏ) chặng đường xa hơn gấp đôi. [Sơ đồ do KS Phạm Phan Long thiết kế và ghi chú]
Ngoại Giao Trong Vùng Xám: Triều đại Hun Sen và Hun Manet cùng có quyết tâm hoàn tất cho bằng được công trình Kênh Funan Techo, như một biểu tượng cho sự độc lập đối với VN, cộng thêm với sự quảng bá rầm rộ của báo chí nhà nước đang làm tăng uy tín lãnh đạo và cả được lòng dân Khmer của Hun Manet.
Nhưng với những khó khăn kinh tế của TQ hiện nay, theo Murray Hiebert, chuyên gia phân tích của TT Nghiên Cứu Chiến lược và Quốc Tế có trụ sở tại Washington DC, lại tỏ ý nghi ngờ về Dự án này, “Tôi không thấy con Kênh ấy có lợi lộc gì nhiều cho phía TQ và cũng khó tưởng tượng được là TQ sẽ tung ra 1,7 tỷ USD vào công trình xây dựng này trong 4 năm tới đây”. [1]
Nhưng theo dự kiến của người viết, Dự án Kênh Funan Techo có tính cách lịch sử – như một biểu tượng cho lòng tự hào của dân tộc Khmer, chắc chắn bằng mọi giá, sớm hay muộn sẽ được hoàn thành – khi mà công trình vĩ mô ấy được coi như “Di Sản / Legacy” của một triều đại Hun Sen – Hun Manet.
TẦM NHÌN TỪ VIỆT NAM
Không thể không ghi nhận tầm nhìn xa của TT Hun Manet. Ngày 30/11/2023, sau khi chính thức tuyên bốhủy bỏ dự án nhà máy điện than Botum Sakor trị giá 1,5 tỷ USD công suất 700 MW tại một khu Bảo tồn, Hun Manet còn có thêm quyết định ngoạn mục khác là sẽ không tiến hành xây dựng 2 đập thủy điện lớn trên dòng chính sông Mekong nơi vùng đông bắc Cambodia: đập Sambor (2.600 MW) nơi tỉnh Kratié và đập Stung Treng (980 MW) nơi tỉnh Stung Treng. Đây là một quyết định sáng suốt và can đảm trong khi Cambodia đang thiếu điện cho phát triển, nhưng vẫn cố gắng hướng tới nguồn năng lượng xanh (còn được gọi là năng lượng tái tạo) mà không phá hủy hệ sinh thái lưu vực sông Mekong, trong đó có ĐBSCL.
VN sẽ không bao giờ chống đối kế hoạch phát triển các cơ sở hạ tầng của Cambodia trong phát triển kinh tế xã hội, trong đó có dự án Kênh đào Funan Techo. Tuy nhiên do con kênh đào lấy nước từ dòng chính sông Mekong là sông Bassac – khúc thượng nguồn của sông Hậu, VN có những mối lo ngại rất chính đáng về ảnh hưởng tác hại xuyên biên giới trên vùng châu thổ ĐBSCL.
VN sẽ không có đòi hỏi gì hơn, là sự hợp tác chặt chẽ và tin cậy để đạt được mục tiêu phát triển bền vững của cả 4 quốc gia Mekong [Lào, Thái, Cambodia, Việt Nam] trong lưu vực trong vấn đề sử dụng nước. Và các điều khoản cơ bản trong Hiệp Định Sông Mekong 1995 cần được tôn trọng. Đó là: [I] Thủ tục Thông báo, Tham vấn trước và Thỏa thuận PNPCA [Procedures for Notification, Prior Consultation and Agreement], và [II] Đánh giá Tác động Môi trường Xuyên Biên giới TbEIA [Transboundary Environmental Impact Assessment], một cách khoa học, khách quan và độc lập, để từ đó, Ủy Hội Sông Mekong 4 nước – sau bước được Thông báo (1), MRC sẽ có đủ “dữ liệu cần và đủ” để hoàn tất tiến trình 2 bước còn lại của PNPCA, là Tham vấn trước (2), và cuối cùng là Thỏa thuận (3).
KẾT LUẬN
Ở đây, người viết muốn nhắc tới ý kiến xác đáng và xây dựng của một học giả Cambodia, Chheang Vannarith, Chủ tịch Học Viện Viễn Kiến Á Châu (Asian Vision Institute). Ông viết: “Cambodia đang tiến sâu hơn nữa trong kết hợp vùng – với tin tưởng rằng tương lai của Cambodia không thể tách rời ra khỏi vùng. Chuyển đổi Cambodia thành một cửa ngõ, hay là một quốc gia cầu nối trong lưu vực sông Mekong là một nỗ lực lâu dài.”
Chheang Vannarith viết tiếp: “Chính sách ngoại giao láng giềng của Cambodia bắt rễ từ những nguyên tắc cơ bản gồm 4 chữ M và 2 chữ P theo tiếng Anh (mà ông viết tắt là M4P2): Mutual respect / kính trọng nhau, Mutual understanding / hiểu biết nhau, Mutual trust / tin cậy nhau, và Mutual interest of Peace and Prosperity / cùng quan tâm tới Hòa Bình và Thịnh Vượng.” [4]
Phải nói rằng M4P2 là một nội dung cô đọng và hoàn hảo cho một Tinh Thần Sông Mekong / Mekong Spirit -- như một mẫu số chung, hay một sợi chỉ đỏ nối kết mà chúng ta còn thiếu vắng bấy lâu giữa 4 quốc gia cùng sống trong một Lưu Vực. Nhưng với con Kênh Funan Techo, Cambodia không những không phát huy lý tưởng cao đẹp trên mà còn có thể rơi vào một cạm bẫy của Trung Quốc đang giăng ra để chia rẽ các quốc gia Đông Nam Á: trong đó có Việt Nam và Cambodia, nhằm khống chế toàn khu vực.
Tham Khảo:
1. Brook, Jack. Cambodia to divert Mekong trade via China-built canal, vexing Vietnam. Nikkei Asia Insight March 12, 2024
2. Borton, James. Funan Techo Project Calls for Joint Approach to Mekong Development. Geopolitical Monitor. Opinion. Jan 1, 2024
3. Sothearak Sok. Why is Vietnam Worried About Cambodia’s Mekong Canal Project? Diplomat, Asean Beat. Jan 02, 2024
4. Cambodia’s Neighbourhood Diplomacy, Navigating Turbulent Waters. Chheang Vannarith. Khmer Times Oct 25, 2023
5. Cambodia Ministry of Information. Techo Funan Canal Project to be Developed Under Boot Contract. AKP Phnom Penh, Dec 27, 2023
6. Phạm Phan Long. Thủ tướng Cambodia gây ngờ vực tại Hà Nội về dự án thủy lộ Phù Nam. Viet Ecology Foundation, Dec 20, 2023.
7. Ngô Thế Vinh. Từ Đế chế Phù Nam Khmer tới con kênh lịch sử Funan Techo của Vương quốc Cambodia. Oct 16, 2023.