Các chính sách ngoại giao của Mỹ, từ chính quyền Trump hiện nay, hay của Biden trong bốn năm tới nếu đắc cử kỳ này, đều có nguồn gốc sâu xa của vài trăm năm trước, nếu không phải hàng ngàn năm trước.
Mỗi quốc gia đều có những yếu tố lịch sử và văn hóa, cũng như bao yếu tố khác, tiếp tục ảnh hưởng và định hình các chính sách đối nội và đối ngoại của mình.
Quan hệ quốc tế, hay chính trị quốc tế, đã có từ thời xa xưa.
Chiến tranh giữa thành Sparta và Athens, chẳng hạn, là một trong các chiến sử lâu đời nhất được ghi chép bởi sử gia Thucydides (History of the Peloponnesian War), xảy ra vào thế kỷ thứ 5 trước Công Nguyên. Thucydides được xem là cha đẻ của môn sử học (scientific history) khi ông ghi chép lại một cách khách quan và khoa học cuộc chiến này, dựa trên dữ kiện, tiêu chuẩn không thiên vị (standards of impartiality), và khả năng phân tích nguyên nhân và hệ quả của cuộc chiến. Phải nói rằng sự đóng góp của Thucydides về mặt học thuật, cũng như cho học thuyết về hiện thực chính trị (political realism), là rất lớn lao. Nó định hình tư tưởng chính trị lâu nay, tạo ra một khung sườn để các học giả phân tích quan hệ/chính trị quốc tế, trước đây và hiện nay [1]. Tác phẩm “Chiến tranh sẽ đến, Mỹ và Trung Quốc có thoát khỏi bẫy Thucydides không” (Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap?) của học giả Graham Allison, gây sự chú ý và ảnh hưởng toàn cầu, là một ví dụ [2].
Có thể nói quan hệ/chính trị quốc tế vô cùng phức tạp, như cơ thể con người. Để hiểu sự vận hành của từng bộ phận con người, người ta chia cơ thể con người ra thành từng phần, như bộ não, tim, gan, thận, và phổi; hoặc nếu chia ra thành từng hệ thống sinh học thì có hệ thống tuần hành, tiêu hóa, miễn nhiễm, nội tiết, bạch huyết, thần kinh, cơ bắp, sản sinh, xương, hô hấp, da/vảy v.v… [3]. Sự tương tác giữa các bộ phận và các hệ thống trong cơ thể con người, nhất là khi có vấn đề liên quan đến sức khỏe tinh thần, quả thật rất phức tạp. Nguyên nhân và hệ quả có khi phải truy từ lúc còn trong bụng mẹ hay những năm đầu của tuổi thơ ấu.
Quan hệ/chính trị quốc tế còn phức tạp hơn, khi nó là sự tập hợp của hàng tỷ tương tác giữa con người với nhau trên bình diện cộng đồng, quốc gia, xuyên quốc gia và toàn cầu. Muốn hiểu quan hệ/chính trị quốc tế, người ta cần hiểu về khoa học chính trị, địa lý, lịch sử, kinh tế, luật pháp, xã hội học, tâm lý và triết học. Hơn nữa, ngày nay chúng ta cũng cần biết thêm về văn hóa, ý thức hệ/tư tưởng chính trị, khoa học kỹ thuật, truyền thông/xã hội, thay đổi khí hậu, an ninh mạng, dịch bệnh như Covid-19, v.v…
Ngược giòng thời gian, sau Thế Chiến I, và II, và giữa hai thế chiến, giới tinh hoa tại Bắc Mỹ và Âu châu càng nhận thấy có nhu cầu lớn để tìm hiểu nguyên nhân và hậu quả đưa đến chiến tranh. Nhu cầu này đưa đến việc thúc đẩy nghiên cứu quan hệ quốc tế. Kể từ đó, các tổ chức tư nhân/phi chính phủ đã được thành lập, với các khoản tài trợ từ thiện đáng kể đã hình thành, nhằm hỗ trợ cho các tạp chí học thuật, viện đào tạo, hội nghị và hội thảo, và để kích thích nghiên cứu của trường đại học [4]. Bao nhiêu tài liệu từ các kho lưu trữ của các nước liên hệ, với các dữ kiện quan trọng lịch sử được khám phá, từ quan hệ đồng minh, ngoại giao, kế hoạch quân sự, cho đến các khía cạnh chính trị, xã hội, kinh tế và tâm lý, cũng được nghiên cứu kỹ lưỡng. Chủ nghĩa dân tộc, đế quốc và thực dân cũng được đào sâu để tìm hiểu tác động của nó lên quan hệ quốc tế.
Tuy có những nỗ lực đáng kể như thế, vậy mà vẫn chưa có một khung sườn lý thuyết nào có thể tạm thỏa mãn được.
Sau Thế Chiến II, một số học giả đã tìm cách lý giải chính trị, nhất là chính trị quốc tế, trước hết là bằng lý thuyết, một cách hệ thống và khoa học hơn.
Tác phẩm “Chính trị giữa các quốc gia” (Politics among nations) của Hans Morgenthau, ấn bản đầu tiên ra đời năm 1948, đã đáp ứng được nhu cầu đó [5]. Tác phẩm “gối đầu giường” kinh điển này đã có những ảnh hưởng lớn lao tại Hoa Kỳ và Anh quốc vào thời điểm đó. Những nước như Úc, Canada và New Zealand, trực thuộc Anh, cũng chịu ảnh hưởng lớn lao bởi tác phẩm này.
Nhưng tác phẩm của Morgenthau không tồn tài lâu dài, vì những giới hạn của nó. Morgenthau xoay quanh các lập luận của mình về quyền lực nhà nước và bản chất con người. Tuy giải thích được nhiều khía cạnh nhưng chính trị quốc tế phức tạp hơn thế nhiều.
Sau đó, nhiều học giả đưa ra bao lý thuyết khác nhau để cố gắng lý giải quan hệ/chính trị quốc tế như những gì đã và đang xảy ra. Nhưng mỗi lý thuyết đều có giới hạn của nó. Đầu thập niên 1970s, các học giả cảm thấy có nhu cầu cộng tác với nhau. Tác phẩm đầu tiên có ảnh hưởng rộng lớn hơn vì nội dung bao quát hơn có tên “Chính trị Quốc tế: Các khái niệm lâu dài và các vấn đề đương đại” (International Politics: Enduring Concepts and Contemporary Issues) [6]. Tác phẩm này được sự cộng tác rộng rãi bởi những chuyên gia hàng đầu trong chính trị quốc tế vào thời đó mãi cho đến ngày nay, trong đó có Hans Morgenthau, Kenneth Waltz, Joseph Nye Jr., Robert Gilpin, G. John Ikenberry, Stephen Walt v.v... Tác phẩm này ra mắt ấn bản đầu tiên vào năm 1973, do hai giáo sư Robert Art và Robert Jervis biên tập, với sự đóng góp của nhiều chuyên gia. 43 năm sau, vào năm 2017, phiên bản thứ 13 được phát hành, với thêm nhiều chuyên gia hàng đầu ngành này. Những ai muốn tìm hiểu về chính trị quốc tế thì đây là một trong những tác phẩm phải đọc. Tất nhiên, muốn đi sâu hơn thì phải tìm đọc những tác phẩm riêng và chuyên sâu của từng tác giả trong này và nhiều chuyên gia khác.
Đây là một tác phẩm kinh điển bởi nó bao gồm những ý tưởng, khái niệm chính yếu, với tham vọng lý giải được những vấn đề bao quát của chính trị quốc tế. Thêm vào đó, tác phẩm cũng trình bày các vấn đề lớn mang tính chiến lược và quyết định trong thời điểm hiện nay.
Phần Một, chẳng hạn, bao gồm các lý thuyết và các triết lý về chính trị thế giới. Đó là vì hệ thống chính trị quốc tế mang đặc tính Vô chính phủ, và vì vậy có những hệ quả của nó. Trong phần một có đề cập đến quyền lực, nguyên tắc, đạo đức, Lý thuyết Trò chơi/Game Theory, cách lý giải về chiến tranh, quốc phòng, hợp tác/liên minh giữa các quốc gia, cân bằng quyền lực giữa các quốc gia, nền ngoại giao tương lai, về luật quốc tế và các giới hạn của nó, và các định chế quốc tế v.v…
Phần Hai là về Sử dụng Lực (the Uses of Force): từ Lực quân sự, hay vũ lực, cho tới khủng bố, rồi đến đối kháng dân sự. Và quan trọng nhất, là vấn đề vũ khí hạt nhân.
Phần Ba nói về Nền Kinh tế Chính trị Quốc tế và Toàn Cầu hóa (International Political Economy and Globalisation). Robert Gilpin là một trong các chuyên gia hàng đầu về kinh tế chính trị, bởi theo ông, kinh tế không bao giờ thuần túy là kinh tế, mà luôn bị tác động bởi yếu tố chính trị trong đó. Chẳng hạn như Thương Chiến Mỹ Trung hiện nay. Ngoài ra còn các đề tài Sự Tương thuộc Kinh tế và Chiến tranh, cũng như vấn đề Thương mại Tự do hay Thương mại Công bằng, tức Free Trade vs Fair Trade.
Phần Ba cũng nói về sự toàn cầu hóa nền kinh tế hiện nay, vấn đề lao động, tư bản v.v… Trong phần này có đề cập đến vấn đề trí tuệ nhân tạo/Artificial Intelligence, tự động/Automation, người máy/Robotics, và các tác động/ảnh hưởng của nó lên nền kinh tế và chính trị cũng như quan hệ quốc tế trong tương lai.
Phần Bốn phân tích các vấn đề chính trị quốc tế đương đại, bao gồm khủng bố, sự trỗi dậy của Trung Quốc, nội chiến, nhân quyền, thay đổi thể chế/chế độ, sự can thiệp mang tính nhân đạo; về các tác nhân xuyên quốc gia, đến các thế lực mới đang trỗi lên. Về Hội đồng Bảo an LHQ. Về Tương lai của Trật tự Thế giới Cấp tiến (Liberal International/World Order).
Phần Bốn cũng đề cập đến các vấn đề nổi bật hôm nay như Các Hệ quả Chiến lược về Thay đổi Khí hậu; về sự chuyển dịch quyền lực và xói mòn/xuống cấp của Tây phương; về Tương lai của Liên hiệp Âu châu; và khả năng của một thế giới đa cực trong tương lai.
Hy vọng một ngày nào đó, sẽ có người Việt Nam dịch ra tiếng Việt cuốn sách này để đến được độc giả Việt Nam nhiều hơn.
Chính trị quốc tế quả là phức tạp.Mỗi chuyên gia, học giả, nghiên cứu, bình luận, sẽ đều có những phân tích nhận định riêng. Những nhận định đó đều dựa trên tư duy , kinh nghiệm sống và trải nghiệm riêng, cũng như những giả định của chính họ. Điều đáng nhớ là trong mọi phân tích, lý luận, thì luôn luôn có những giả định nào đó. Lý do vì là con người cả, chúng ta không thể nào biết hết mọi vấn đề, và không thể nào nắm bắt được hết sự thật. Thêm vào đó, có những vấn đề mà nguyên nhân và hệ quả kéo dài cả hàng ngàn năm, như tư tưởng và văn hóa chính trị của một dân tộc, chẳng hạn. Nếu không tìm ra được nguồn gốc vấn đề thì không thể nào lý giải và giải quyết nó một cách rốt ráo.
Trong khi đó, các nguồn tiếng Việt về chính trị quốc tế phần lớn là một chiều, bênh hoặc chống, một cách cực đoan, thiếu tính khoa học, thiếu sự công bằng và tính khách quan vô tư. Nghiên Cứu Quốc Tế đang là một trong các nỗ lực hiếm hoi để đắp vào khoảng trống lớn lao đó.
Người Việt thường bác bỏ lý thuyết. Tôi từng có cơ hội trao đổi với một số bạn có trình độ, bằng tiến sĩ hay chuyên gia trong lĩnh vực của họ. Khi nghe tôi nói sơ qua các lý thuyết chính trị, phần lớn, nếu không phải tất cả, đều cho rằng sao mà rắc rối phiền phức và rảnh rỗi thế. Đa số người Việt thực tế và thực dụng. Chúng ta không có triết gia là vì thế. Nhưng người ta quên rằng, tất cả chúng ta đều sử dụng lý thuyết và tư tưởng chính trị, ít hay nhiều, ngay trong ngôn ngữ hằng ngày của mình. Cộng sản, phát xít, độc tài, toàn trị, v.v… đều là các thuật ngữ chính trị chuyên sâu. Các lãnh đạo chính trị quốc gia, ngay cả khi bác bỏ lý thuyết cho nó không thực tiễn, nhưng khi gặp phải những vấn đề nan giải, khi phải đi tìm những ý tưởng mới và những giải pháp mới cho các vấn đề mới mà chưa từng gặp, họ luôn phải đi tìm hay vay mượn các tư tưởng hoặc lý thuyết đã có nhưng không biết.
Như học giả Francis Fukuyama viết (và nhiều học giả khác từng nói), “Khả năng lý thuyết hóa là một yếu tố quan trọng đóng góp cho thành công tiến hóa của loài người. Nhiều cá nhân thực dụng coi thường lý thuyết và khả năng lý thuyết hóa, nhưng họ lại luôn hành động dựa trên các lý thuyết ngầm ẩn nào đó mà họ đơn giản không nhận ra. Kinh tế học hiện đại dựa trên một lý thuyết như vậy, cho rằng con người là những kẻ “tối đa hóa lợi ích duy lý”: họ là những cá nhân sử dụng khả năng nhận thức mạnh mẽ của mình để tìm kiếm tư lợi. Gắn liền với lý thuyết này là một số giả định.” [7]
Các lý thuyết quan hệ/chính trị quốc tế này là gì, và các giả định của nó ra sao? Xin mời quý độc giả theo dõi các bài viết tiếp theo.
Tài liệu tham khảo:
1. Arnold Wycombe Gomme, “Thucydides”, Encyclopædia Britannica; Accessed 23 Ocober 2020.
2. Graham Allison, “The Thucydides Trap”, Foreign Policy, 9 June 2017.
3. Rachel Rettner, “The Human Body: Anatomy, Facts & Functions”, Live Science, 10 March 2016.
4. Charles A. McClelland, “International Relations”, Encyclopædia Britannica; Accessed 23 Ocober 2020.
5. Hans Morgenthau, Politics Among Nations: the struggle for power and peace, Alfred Knopf, 1st edition 1948; 5th edition, 1972.
6. Robert J. Art and Robert Jervis, International Politics, Enduring Concepts and Contemporary Issues, Pearson, 13rd edition, 2017.
7. Francis Fukuyama, “Phần thứ ba của tâm hồn và nguồn gốc của ‘chính trị bản sắc’”, Nghiên Cứu Quốc Tế, 17 October 2020; Bài viết lấy từ chương 2 cuốn Bản Sắc – Nhu Cầu Phẩm Giá Và Chính Trị Phẫn Nộ (Identity: The Demand for Dignity and the Politics of Resentment) của tác giả Francis Fukuyama, do Omega+ ấn hành tại Việt Nam.
