Nhân quyền là một trong các vấn đề rất được quan tâm bởi những người Việt thiết tha đến đất nước. Nhiều tổ chức nhân quyền Việt Nam được hình thành sau biến cố 30 tháng Tư năm 1975 cho đến nay. Nhưng số người Việt tình nguyện tham gia hay làm việc cho các tổ chức nhân quyền Việt Nam hay quốc tế vẫn còn khá hiếm hoi.
44 năm sau khi chiến tranh chấm dứt, Việt Nam vẫn là một trong các quốc gia vi phạm nhân quyền trầm trọng nhất trên thế giới. Năm 2018, các bản báo cáo nhân quyền của tổ chức Quan sát Nhân quyền (Human Rights Watch) và Ân xá Quốc tế (Amnesty International) bày tỏ quan ngại sâu sắc về tình trạng xâm phạm nhân quyền tại Việt Nam, đặc biệt sự tùy tiện bắt giữ và giam cầm các tù nhân lương tâm, dùng cô đồ để tấn công các nhà hoạt động nhân quyền, hay thông qua các bộ luật thắt chặt hay đe dọa quyền bày tỏ của người dân v.v...
Các bản báo cáo khác của các cơ quan chính phủ như Bộ Ngoại giao hay Nội vụ như DFAT của Úc, UK Home Office của Anh, US Department of State, đều dựa trên các bằng chứng hẳn hoi và lập luận chặt chẽ, cho thấy bức tranh toàn diện về Việt Nam trong mọi lĩnh vực xã hội, từ chính trị, tôn giáo, văn hóa, chính sách đối với các sắc tộc thiểu số v.v…
Để tìm hiểu thêm nhân quyền từ khía cạnh của một người làm việc cho một trong các tổ chức nhân quyền phi chính quyền lớn nhất thế giới, Ân xá Quốc tế, mời quý bạn đọc theo dõi cuộc trò chuyện giữa Phạm Phú Khải (PPK) với bạn Nguyễn Trường Sơn (NTS) sau đây.
Chào Sơn, rất hân hạnh có cơ hội được trò chuyện với Sơn.
Phạm Phú Khải (PPK): Đầu tiên, Sơn có thể cho biết vai trò và trách nhiệm của Sơn tại Ân xá Quốc tế (Amnesty International) hiện nay?
Nguyễn Trường Sơn (NTS): Chào anh, hiện tại tôi đang giữ vai trò phụ trách chiến dịch cấp khu vực của văn phòng Ân xá Quốc tế tại Đông Nam Á và Thái Bình Dương. Trong đó, Việt Nam và Cambodia là hai quốc gia mà tôi phụ trách chính.
PPK: Sơn đã làm việc cho AI bao lâu rồi? Và nguyên do nào, hoàn cảnh nào đưa Sơn đến AI?
NTS: Tôi gia nhập Ân xá Quốc tế vào tháng 3 năm 2018, trước đó thì tôi làm việc cho tổ chức Ủy Ban Cứu Người Vượt Biển (BPSOS).
Trong lĩnh vực nhân quyền thì Ân xá Quốc tế vẫn được biết tới là tổ chức lâu đời và uy tín bậc nhất trên thế giới, cho nên khi mới chập chững làm việc trong lĩnh vực này thì tôi đã có tham vọng là muốn làm việc tại đây, sau hai năm làm việc và tích lũy kinh nghiệm tại BPSOS thì cuối cùng cơ duyên cũng tới, và tôi đã ngay lập tức nắm bắt.
Lúc bấy giờ thì người tiền nhiệm của tôi vừa mới nghỉ việc, và bản thân tổ chức cũng muốn địa phương hóa nhân sự, nên họ quyết định tìm kiếm một người Việt Nam để đảm nhiệm vị trí này. Khi biết tin thì tôi liền ứng tuyển và cuối cùng đã được nhận.
PPK: Trước khi đến AI, nhân quyền có phải là một trong các quan tâm hàng đầu của Sơn không? Tại sao?
NTS: Đúng là như vậy, đây có lẽ là điều bất ngờ với nhiều người. Bởi tôi sinh ra và lớn lên ở Việt Nam, nơi nhân quyền thực sự là một lĩnh vực rất ít người quan tâm, thậm chí là thường xuyên bị gán cho những cái mác không mấy tích cực.
Thường thì những người đồng trang lứa với tôi sẽ theo đuổi các công việc giúp họ kiếm được nhiều tiền, hoặc một cuộc sống ổn định. Riêng tôi thì lại đam mê theo đuổi sự nghiệp làm việc trong lĩnh vực nhân quyền.
Ngay từ nhỏ thì tôi đã quan tâm tới những điều lớn lao hơn là thỏa mãn các nhu cầu cá nhân, một trong những câu hỏi luôn thường trực trong đầu là làm thế nào để đất nước mình phát triển và tiến bộ hơn. Sau này thì tôi nhận ra rằng chỉ khi các quyền cơ bản của mỗi một người dân được bảo vệ thì lúc đó xã hội mới văn minh và tiến bộ được, trong khi trên thực tế thì tình trạng xâm phạm quyền con người ở nước ta vẫn còn rất tràn lan, cho nên tôi đã quyết định theo đuổi lĩnh vực này.
PPK: Từ khi đến AI, Sơn đã học hỏi những gì? Triết lý, phương pháp vận/hoạt động, truyền thông, hay những khía cạnh khác?
NTS: Ân xá Quốc tế là một tổ chức có quy mô rất lớn, tổ chức này có văn phòng ở hơn một phần ba các quốc gia trên thế giới, hàng ngàn nhân viên và hàng triệu thành viên trên toàn cầu.
Điều quan trọng nhất mà tôi học được có lẽ là cách thức vận hành một tổ chức có quy mô lớn như vậy. Đây là điều mà không phải ai cũng có cơ hội để học hỏi. Để vận hành một bộ máy đa dạng và phúc tạp như thế này thì tất nhiên là cần phải có triết lý, và triết lý của Ân xá Quốc tế rất đơn giản, “chúng tôi coi vi phạm nhân quyền là chuyện của mình”, tức là cảm thấy liên quan, và tìm cách giải quyết. Bất cứ ai làm việc ở đây đều thấm nhuần triết lý này.
Ngoài ra thì còn rất nhiều thứ khác mà trong thời gian làm việc ở đây tôi đã học được, từ cách nhìn nhận vấn đề bao quát hơn, vĩ mô hơn, đối chiếu vấn đề ở Việt Nam với các quốc gia khác, các kĩ năng và cách thức làm việc mới, kết hợp với kiến thức bản địa mà mình sẵn có để thiết kế ra các chiến dịch nhân quyền.
Cách thức làm việc trong môi trường đa dạng văn hóa, chủng tộc, tôn giáo, giới tính, quan điểm… cũng là điều quan trọng nữa mà tôi học được. Tôn trọng sự khác biệt và luôn giữ tinh thần cầu thị là tôn chỉ của tôi, bởi xung quanh mình là rất nhiều người giỏi giang, nếu giữ sự bảo thủ thì không thể tiếp nhận kiến thức và quan điểm mới được.
PPK: AI có nhiều người Việt làm việc trên các văn phòng của họ trên thế giới không?
NTS: Theo như tôi biết thì tôi là người Việt Nam duy nhất làm việc tại tổ chức này.
PPK: Theo Sơn thì những phương thức hoạt động như AI đã góp phần cụ thể ra sao cho vấn đề cải thiện nhân quyền tại Việt Nam?
NTS: Bất cứ nỗ lực bảo vệ và cải thiện tình hình nhân quyền ở quốc gia nào thì người địa phương mới là nhân tố chính, các tổ chức như Ân xá Quốc tế chỉ đóng vai trò phụ. Chúng tôi vạch ra vai trò và nhiệm vụ của mình dựa trên thế mạnh của tổ chức, còn lại chúng tôi tập chung khuyến khích người dân Việt Nam quan tâm hơn tới các quyền của mình và hỗ trợ các nhà hoạt động lẫn các tổ chức trong nước đi đầu trong việc bảo vệ nhân quyền.
Một trong những thế mạnh của Ân xá Quốc tế là uy tín quốc tế của tổ chức tại Liên Hiệp Quốc và với các quốc gia Châu Âu, châu Mỹ, châu Úc. Ngoài ra, điểm mạnh nữa của Ân xá Quốc tế là chúng tôi có được sự tin tưởng của truyền thông quốc tế. Do đó, chúng tôi tập chung vận dụng các điểm mạnh của mình để quốc tế hóa các lĩnh vực nhân quyền cần lưu tâm ở Việt Nam.
Bảo vệ và cổ xúy các quyền con người là công việc cần phải làm liên tục và không có hồi kết, ngay cả các quốc gia được đánh giá là có tình trạng nhân quyền tích cực, thì công việc vẫn diễn ra.
Chúng tôi có nhận thấy sự thay đổi đáng kể trong nhận thức của người dân tới các quyền con người cơ bản của mình, sự chú ý của cộng đồng quốc tế đối với các vấn đề nổi cộm ở Việt Nam đang tăng dần, và các nhà hoạt động cũng như tổ chức trong nước ngày càng mạnh dạn hơn. Điều đó cho thấy chúng tôi đang đi đúng hướng.
PPK: Từ năm ngoái đến nay, nhiều nhà hoạt động tại Việt Nam đã bị giam cầm. Mới đây nhất là nghệ sĩ Thịnh Nguyễn, bị công an bắt giam ngày 25 tháng Mười vừa qua. Theo quan sát của Sơn thì AI nói riêng, hay Human Rights Watch, hay nói chung là các tổ chức quan tâm đến nhân quyền trên toàn thế giới, họ có cập nhật nhanh chóng các diễn biến tại Việt Nam không?
NTS: Theo tôi biết thì mức độ nhanh nhạy trong việc nắm bắt tình hình ở Việt Nam giữa các tổ chức quốc tế là khác nhau.
Đối với Ân xá Quốc tế thì bản thân tôi là người Việt Nam, khi còn ở trong nước thì tôi cũng tham gia các phong trào khác nhau và có mối liên hệ với rất nhiều nhà hoạt động. Cho nên việc nắm bắt thông tin và tình hình ở trong nước là tương đối dễ dàng. Có thể nói là gần như ngay lập tức. Phần là vì tôi đọc tiếng Việt và ở trong cộng đồng những người thường chia sẻ thông tin về tình hình nhân quyền, phần là vì mọi người có thể báo cáo với tôi khi chuyện gì đó xảy ra mà không gặp bất cứ rào cản nào.
PPK: Như thế thì nếu càng có nhiều người Việt làm việc cho AI hay HRW v.v... thì càng hữu ích cho vấn đề nhân quyền tại Việt Nam vì những sự xâm phạm đều được cập nhật rất nhanh. Sơn có nghĩ vậy không? Và người Việt có thể làm gì để góp phần vào việc cải thiện nhân quyền tại Việt Nam?
NTS: Người Việt Nam ở trong và ngoài nước thì có những điểm ưu/nhược khác nhau, do đó, xác định được điểm mạnh của mình và tận dụng nó là điều cần làm.
Người trong nước luôn luôn đóng vai trò quan trọng nhất, bởi họ là người chịu ảnh hưởng trực tiếp khi vi phạm nhân quyền xảy ra, và cũng sẽ là người mà nếu hành động thì sẽ tạo ra thay đổi. Mọi người cần phải ý thức hơn về các quyền mà mình có, và tích cực thực hành chúng nhiều hơn, đặc biệt là các quyền tự do biểu đạt, hội họp và tổ chức. Nói tới đây thì sẽ thấy tầm quan trọng của các tổ chức trong nước ở việc cổ xúy và hướng dẫn người dân thực hành quyền của mình.
Những người đang sinh sống ở nước ngoài cũng có vai trò rất quan trọng, mà đặc biệt là việc kêu gọi sự chú ý của cộng đồng quốc tế đối với các vấn đề nhân quyền ở Việt Nam, và bày tỏ sự ủng hộ cách này hay cách khác đối với người trong nước.
Tham gia vào hoặc hỗ trợ các tổ chức nhân quyền cũng là một cách hữu hiệu để thúc đẩy việc bảo vệ và cổ xúy quyền con người. Đây là việc mà cả người ở trong lẫn bên ngoài Việt Nam đều có thể làm.
PPK: Theo Sơn thì làm thế nào để có thêm nhiều người trẻ như Sơn, từ Việt Nam cũng như trên thế giới, tham gia tích cực hơn vào lĩnh vực này?
NTS: Ở Việt Nam có không ít các bạn trẻ quan tâm tới lĩnh vực nhân quyền và họ rất tài năng, điều khác biệt giữa các bạn trẻ ở Việt Nam và các bạn trẻ ở các quốc gia phát triển, đó là cơ hội.
Lấy ví dụ, một bạn trẻ ở Đài Loan hay Hàn Quốc muốn làm việc trong lĩnh vực nhân quyền thì sẽ không khó khăn gì, bởi vì hai quốc gia này có rất nhiều tổ chức nhân quyền, hoạt động trong mọi lĩnh vực và nhà nước thì rất tôn trọng sự hoạt động của họ.
Trong khi ở Việt Nam ta, số lượng tổ chức nhân quyền đã ít, lĩnh vực nhân quyền được hoạt động lại hạn chế, và nhà nước thì luôn luôn thường trực giám sát và sẵn sàng đóng cửa bất cứ tổ chức hay hội nhóm nào làm trái với ý muốn của họ.
Vậy nếu muốn có thêm các bạn trẻ tham gia làm việc trong lĩnh vực nhân quyền, thì cần phải tạo ra môi trường và cơ hội để cho các bạn ấy có điều kiện học hỏi, phát triển và cống hiến. Đây là việc mà tôi tin rằng cả người Việt Nam trong và ngoài nước đều có thể tham gia thực hiện.
PPK: AI phát hành bản báo cáo nhân quyền trên toàn thế giới hàng năm. Sơn có biết được bản báo cáo của AI về Việt Nam năm nay sẽ có những điểm nổi bật nào không?
NTS: Vâng, như thường lệ thì Ân xá Quốc tế sẽ phát hành bản báo cáo chung về tình hình nhân quyền thế giới, và Việt Nam là một trong những quốc gia được đề cập.
Năm nay chúng tôi sẽ tiếp tục đề cập tới các vấn đề vốn vẫn nổi bật ở Việt Nam, như tình hình tù nhân lương tâm, tình trạng sách nhiễu và đàn áp đối với những người hoạt động nhân quyền.
Ngoài ra chúng tôi cũng sẽ nêu những vấn đề mới, như luật An ninh Mạng mà chúng tôi coi là mối đe dọa nghiệm trọng đối với quyền tự do biểu đạt trên không gian internet của người dân. Bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em gái cũng là một vấn đề mà chúng tôi sẽ đề cập, bởi trong năm vừa qua, đây là một trong những vấn đề đáng chú ý nhất.
PPK: Sơn có thấy một sự chuyển dịch trong tư duy của giới trẻ Việt Nam về vấn đề tự do, dân chủ và nhân quyền trong thời gian qua không?
NTS: Tất nhiên rồi! Tôi nhận thấy sự thay đổi rất đáng kể là đàng khác.
Lần đầu tiên tôi tham gia thực hành quyền tự do biểu đạt của mình là vào năm 2011, lúc đó tôi tham gia tuần hành ở Hà Nội để phản đối việc chính phủ Trung Quốc vi phạm chủ quyền của Việt Nam trên biển Đông. Đã 8 năm trôi qua và tôi nhận thấy có một sự cải thiện đáng kinh ngạc ở giới trẻ ở Việt Nam.
Các bạn đã hiểu vấn đề hơn, sẵn sàng tham gia vào các phong trào để biểu lộ thái độ của mình, từ việc phản đối chặt cây xanh ở Hà Nội, phản đối nhà máy Formosa, và gần đây nhất là phong trào phản đối hai điều luật Đặc Khu và An Ninh Mạng.
Không những thế, các bạn trẻ còn rất sáng tạo trong việc bày tỏ thái độ của mình, từ làm phim, vẽ/thiết kế tranh đồ họa, sáng tác nhạc, nhiếp ảnh và các hình thức khác… nó cho thấy một sự trưởng thành hơn trong nhận thức của giới trẻ, và sự can đảm hơn trong việc biểu lộ thái độ của mình.
PPK: Sơn có lạc quan về một Việt Nam tương lai mà trong đó nhân quyền được tôn trọng không? Theo Sơn thì khi nào nó sẽ xảy ra? Các điều kiện cần có là gì?
NTS: Tôi vô cùng lạc quan rằng sẽ đến lúc người dân Việt Nam được thụ hưởng tất cả những quyền con người căn bản được nêu trong Hiến Pháp 2013 và các công ước quốc tế.
Tôi căn cứ vào sự trưởng thành của giới trẻ trong nhận thức và các hình thái biểu đạt của họ, và người dân nói chung trong việc phản ứng lại các vụ việc vi phạm nhân quyền.
Cổ xúy và bảo vệ nhân quyền là cuộc hành trình không có điểm kết thúc, nên tôi sẽ không đặt ra mốc thời gian nào cả. Thay vào đó, mỗi một bước tiến, dù nhỏ, cũng được tính là một thành công.
Có lẽ điều chúng ta cần đó là duy trì tinh thần tương thân tương ái, tinh thần vì cái chung, sẵn sàng tương trợ lẫn nhau. Và sự phối nhợp nhịp nhàng hơn giữa các cá nhân, tổ chức cả trong và ngoài nước.
PPK: Sơn đấu tranh để cải thiện nhân quyền tại VN nói riêng, và trên thế giới nói chung. Sơn có nghĩ chính quyền VN biết rất rõ những gì Sơn làm không? Và nếu về VN thì Sơn nghĩ chuyện gì sẽ xảy ra cho mình?
NTS: Nhân quyền là lĩnh vực rất phát triển ở các quốc gia tiến bộ, những người hoạt động và làm việc trong lĩnh vực này thường được đánh giá cao và coi trọng, bởi bảo vệ nhân quyền là điều mà ai cũng nên làm. Tuy nhiên một thực tế đáng lý ra không nên xảy ra ở Việt Nam, đó là những người hoạt động và làm việc trong lĩnh vực nhân quyền vẫn gặp phải sự dò xét của nhà nước, và nhiều khi bị cáo buộc dưới những tội danh bất công.
Lý do duy nhất tôi ra nước ngoài làm việc là vì tôi cho rằng bản thân sẽ học hỏi được nhiều hơn từ kinh nghiệm của các quốc gia đi trước, để rồi trở về làm việc ở Việt Nam để giúp thúc đẩy nhân quyền cho người dân trong nước. Tôi coi đây là một chương trình du học, và học xong thì sẽ trở về.
Đã có nhiều người trước tôi làm điều này, và khi họ quay trở về thì cũng đối diện với những vấn đề khác nhau. Tuy nhiên thì bản thân tôi không nghĩ nhiều tới việc chuyện gì sẽ xảy ra, mà thường nghĩ nhiều hơn về khía cạnh mình sẽ làm được gì khi quay về. Và chủ trương của tôi là luôn luôn công khai những việc mình làm, tôi muốn không những nhà nước mà cả người xung quanh mình biết những việc tôi làm. Mục đích duy nhất là tôi muốn nhân quyền trở nên bình thường trong mắt cả nhà nước lẫn xã hội.
PPK: Sơn có điều gì chia sẻ sau cùng với quý bạn đọc không?
NTS: Tôi chỉ muốn kết luận bằng một trong những câu châm ngôn của tổ chức Ân xá Quốc tế; “thà thắp lên một ngọn nến, còn hơn nguyền rủa bóng tối”. Mỗi người chúng ta đều có khả năng mang lại thay đổi, chỉ cần chúng ta bắt tay vào làm việc gì đó và tin vào khả năng của mình, thì thay đổi sẽ xảy ra.
